علی بن ابراهیم قمی؛ آرامگاه یک مفسر بزرگ در دل بازار
قم، شهری با ریشه‌های عمیق دینی و تاریخی، میزبان یکی از شگفت‌انگیزترین آرامگاه‌های علمای شیعه است. مزار علی بن ابراهیم قمی، مفسر برجسته قرن سوم هجری، نه در دل حرم یا مدرسه‌ای قدیمی، بلکه در میانه طبقه همکف یک پاساژ پرتردد به‌نام الغدیر جای گرفته است. مکانی که در آن سنت و مدرنیته دست در دست هم داده‌اند تا یاد عالمی گران‌قدر را زنده نگه دارند. اگر اهل کشف مکان‌های خاص و متفاوت هستید، بازدید از این مزار کوچک اما پرمعنا را از دست ندهید!
مقدمه: کشف ناشناخته‌ای در دل بازار قم
آیا تا به حال تصور کرده‌اید در دل یک پاساژ مدرن، با فروشگاه‌های متنوع و خریدارانی شتاب‌زده، ناگهان به آرامگاه یکی از بزرگ‌ترین مفسران تاریخ تشیع برخورد کنید؟ این تجربه ناب و تأمل‌برانگیز را می‌توانید در شهر قم و در پاساژ الغدیر داشته باشید؛ جایی که سنگ‌مزاری ساده، داستان پرشکوه مردی را روایت می‌کند که هزاران روایت از اهل بیت (ع) را به آیندگان رسانده است. در این مقاله، با زندگی و آرامگاه علی بن ابراهیم قمی، بیشتر آشنا می‌شویم.
تولد و خاستگاه علمی
ابوالحسن علی بن ابراهیم بن هاشم قمی از راویان برجسته و مفسران بزرگ شیعه در قرن سوم هجری بود. وی در خانواده‌ای ریشه‌دار در ایمان و محبت اهل بیت علیهم‌السلام در شهر قم به دنیا آمد. پدرش، ابراهیم بن هاشم، از راویان شناخته‌شده شیعه و نخستین کسی بود که احادیث اهل کوفه را به قم آورد و آن‌ها را در این شهر نشر داد. شیخ عباس قمی درباره مقام علمی او در کتاب «الکنی و الالقاب» نوشته است که وی از بزرگ‌ترین و اثرگذارترین شخصیت‌های حدیثی قم به شمار می‌آمد.
زندگی علمی و روایت‌گری
علی بن ابراهیم از همان کودکی در سایه پدر به تحصیل علوم دینی پرداخت و از بسیاری از مشایخ و راویان شیعه حدیث شنید. به‌تدریج خود به یکی از راویان معتبر و چهره‌های علمی شاخص شهر قم بدل شد. جایگاه علمی او به اندازه‌ای بود که چهره‌هایی چون محمد بن یعقوب کلینی، صاحب کتاب کافی، و علی بن بابویه قمی (پدر شیخ صدوق) از شاگردان او به شمار می‌رفتند.
او در عصر امام هادی (ع)، امام حسن عسکری (ع) و دوران غیبت صغری زندگی می‌کرد، اما در منابع موجود، روایت مستقیمی از ایشان به واسطه علی بن ابراهیم نقل نشده است. با این حال، نجاشی و شیخ طوسی، وی را شخصیتی موثق، باایمان و مورد اعتماد در نقل روایات می‌دانند.
آثار و شاگردان
از علی بن ابراهیم بیش از ۷۱۴۰ روایت در منابع شیعه نقل شده که بالغ بر ۶۲۰۰ روایت از آن‌ها از پدرش ابراهیم بن هاشم است. وی دارای آثار علمی متعددی بود که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:
• نوادر القرآن
• ناسخ و منسوخ
• قرب الاسناد
• الشرایع
• الحیض
• التوحید و الشرک
• فضائل امیرالمؤمنین (ع)
• المغازی
• الانبیاء
• المشذر
• المناقب
• اختیار القرآن
در کنار محمد بن یعقوب کلینی، شخصیت‌هایی چون قاسم بن محمد، احمد بن زیاد بن جعفر همدانی، حسن بن حمزه علوی و محمد بن موسی بن متوکل نیز از محضر او بهره‌مند شدند.
تفسیر قمی؛ شاهکار ماندگار یک مفسر شیعی
برجسته‌ترین اثر علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قرآن معروف به تفسیر قمی است؛ یکی از کهن‌ترین تفاسیر روایی شیعه که در دو جلد تدوین شده و به زبان عربی نگارش یافته است. این اثر یکی از منابع اصلی تفسیرهای روایی شیعه است که در آن مؤلف احادیث را از امامان معصوم علیهم‌السلام نقل کرده و بر اساس آن‌ها آیات قرآن را شرح داده است.
وی در این تفسیر، تأویلات گسترده‌ای از آیات ارائه داده و فضائل اهل بیت (ع) و نواقص دشمنان آن‌ها را بر اساس ظاهر و باطن آیات بررسی کرده است. بخش مهمی از این تفسیر از طریق پدر وی و دیگر مشایخ نقل شده و تاویل‌های آن، گرایش قوی محدث به تفسیر روایی را نشان می‌دهد.
محل دفن علی بن ابراهیم قمی؛ تلفیقی از سنت و مدرنیته
از نکات جالب و منحصربه‌فرد درباره علی بن ابراهیم قمی، محل دفن اوست. برخلاف انتظار از عالمی با چنین جایگاه رفیعی، آرامگاه او نه در مسجدی تاریخی یا آرامستان بزرگی چون شیخان یا بقیع، بلکه در میانه طبقه همکف پاساژ الغدیر قم قرار دارد!
پاساژ الغدیر، یکی از مراکز خرید پرتردد قم، امروزه میزبان سنگ مزاری ساده و کوچک است که بر آن نوشته شده: «مزار علی بن ابراهیم قمی». این مکان، نقطه تلاقی سنت و مدرنیته است؛ جایی که در ازدحام فروشگاه‌ها و خریداران، قبر یکی از بزرگ‌ترین مفسران تاریخ تشیع آرام گرفته است. چنین تقابلی میان میراث مذهبی و بافت شهری امروز، آن‌چنان تأمل‌برانگیز است که برای هر بیننده‌ای تجربه‌ای منحصربه‌فرد رقم می‌زند.
در پی اجرای طرح پاساژ الغدیر قبر علی بن ابراهیم قمی، در مسیر طرح قرار گرفته بود که با پیگیری‌های فراوان اداره کل اوقاف و امور خیریه، ضریح مزار این شخصیت برجسته در موقوفه محل قبر وی در کنار پاساژ الغدیر نصب شده است.
ویژگی‌های آرامگاه
سادگی و بی‌تکلف بودن: سنگ مزار بسیار ساده و بدون تزئینات خاص است.
در دسترس بودن: هر کسی می‌تواند بدون تشریفات خاص، از این مزار دیدن کند.
تقابل فضای دینی و تجاری: ترکیبی عجیب اما الهام‌بخش برای گردشگران علاقه‌مند به فضاهای منحصربه‌فرد.
نشانه‌ای از حضور تاریخ در امروز: نشان می‌دهد که حتی در دل شلوغی بازار هم می‌توان معنویت را لمس کرد.
بهترین زمان بازدید
از آنجا که مزار در فضای داخلی پاساژ قرار دارد، محدودیت زمانی خاصی برای بازدید ندارد. با این حال، پیشنهاد می‌شود صبح‌ها یا ساعات کم‌تردد عصرگاهی برای بازدید انتخاب شود تا بتوان با آرامش در اطراف مزار توقف کرد و به تأمل پرداخت.
نکاتی که برای بازدید باید رعایت کنیم
با احترام کامل وارد شوید؛ اینجا آرامگاه یکی از علمای بزرگ تشیع است.
از ایجاد سر و صدا یا گرفتن عکس‌های نمایشی خودداری کنید.
به حریم حجره‌ها و فروشگاه‌ها احترام بگذارید.
در کنار مزار دعا یا فاتحه‌ای قرائت کنید تا این بازدید رنگی از معنویت داشته باشد.
جاذبه‌های گردشگری اطراف
اگر به پاساژ الغدیر رفتید، بازدید از این جاذبه‌ها را نیز از دست ندهید:
حرم حضرت معصومه (س) در فاصله‌ای کوتاه، یکی از مهم‌ترین مقاصد زیارتی ایران.
مسجد اعظم قم با معماری باشکوه و تاریخ غنی.
موزه آستانه مملو از آثار تاریخی و مذهبی.
پرسش های متداول
علی بن ابراهیم قمی کیست؟
مفسر بزرگ شیعه در قرن سوم هجری و صاحب تفسیر قمی.
آرامگاه او کجاست؟
در طبقه همکف پاساژ الغدیر قم، نزدیک به حرم حضرت معصومه (س).
مهم‌ترین اثر او چیست؟
تفسیر قمی، یکی از کهن‌ترین تفاسیر روایی قرآن در تشیع.
آیا امکان بازدید برای عموم وجود دارد؟
بله، بازدید برای عموم آزاد است و نیازی به هماهنگی ندارد.
آیا آرامگاه ویژگی خاصی دارد؟
بله، قرار گرفتن در دل یک پاساژ مدرن، آن را منحصر به‌فرد کرده است.
