میدان کهنه؛ گواهی زنده از روزگار سلجوقی
در دل بافت تاریخی قم، میدانی خاموش اما پرشکوه ایستاده است؛ میدان کهنه، یادگاری از دوران سلجوقی که هنوز مناره‌ای از آن، تاریخ را در گوش شهر نجوا می‌کند.
اگر دلتان می‌خواهد ردپای تاریخ را در بافت کهن قم دنبال کنید، «میدان کهنه» جایی‌ست که نباید از دست بدهید. در این میدان، میان دیوارهای آجری و مناره‌ای کهن، صدای قرن‌ها زندگی، عبادت و حکومت به گوش می‌رسد. جایی که زمانی مرکز تصمیم‌گیری و داد و ستد بوده، امروز به یکی از ناب‌ترین نشانه‌های هویت شهری قم تبدیل شده است. بازدید از این میدان تاریخی، فرصتی است برای لمس تاریخ از نزدیک و درک بهتر از گذشته‌ی شهری که هنوز روح اصالت در آن جاری است.
موقعیت تاریخی میدان کهنه
میدان کهنه یکی از قدیمی‌ترین بازارهای شهر قم است که با وجود گذر زمان، هنوز هم محل فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی به شمار می‌رود. این میدان در محله‌ای به همین نام، در خیابان آذر واقع شده و از دیرباز به عنوان یکی از نقاط اصلی و مرکزی شهر قم شناخته می‌شده است.
در این منطقه سه بنای قدیمی با نام «پامنار» قرار دارند که یکی از آن‌ها با عنوان منار میدان کهنه و دیگری با عنوان پامنار مدرسه غیاثیه شناخته می‌شود. این مناره‌ها بخشی از میراث ارزشمند معماری ایران هستند و در گذشته، میدان کهنه نقطه تلاقی و ارتباطی اصلی بین مسیرهای مختلف داخل شهر محسوب می‌شد. هنوز هم اگر بافت قدیم شهر را بررسی کنیم، می‌توان ردپای گذرگاه‌ها و مسیرهای قدیمی را در کوچه‌ها و راه‌های امروزی دید.
از مرکزیت تا حاشیه: تغییر کارکرد میدان کهنه
تا پایان دوره قاجاریه، میدان کهنه و محله پامنار همچنان مرکز شهر قم به شمار می‌آمدند. اما با احداث جاده تهران–قم در سال ۱۳۰۱ هجری شمسی و از بین رفتن رونق مسیر قدیمی ری، مرکزیت شهری به میدان نو منتقل شد. با این حال، میدان کهنه هنوز بخشی از مشاغل سنتی را حفظ کرده و بیشتر به میدان میوه و تره‌بار شباهت دارد، اما برخی فعالیت‌های سنتی مانند صنایع دستی همچنان در آن جریان دارد.
بازار کهنه قم؛ قلب تپنده صنایع سنتی
در مجموعه تاریخی بازار کهنه، کارگاه‌هایی از جمله رنگرزی سنتی، چاقوسازی، خراطی، نجاری و منبت‌کاری فعال هستند. این بازار در هسته مرکزی شهر قم واقع شده و آثار تاریخی چون پامنار، مدرسه غیاثیه، سرای ملاحسین، بازار نو و مسجد جامع در اطراف آن قرار دارند. این محدوده در حقیقت نقطه آغازین شکل‌گیری شهر قم است.
منار میدان کهنه قم
مناره تاریخی میدان کهنه در خیابان آذر، گوشه شمال‌شرقی میدان کهنه قرار دارد. این منار، یکی از قدیمی‌ترین مناره‌های ایران و سومین منار کهن در جهان به‌شمار می‌رود. ارتفاع آن حدود ۲۵ متر و قطر پایینی آن ۳.۵ متر است. مناره میدان کهنه در سال ۲۹۱ هجری قمری ساخته شده و بدون تزئینات خاصی، با جدار آجری ساده طراحی شده است.
ثبت ملی و قدمت تاریخی
این اثر در تاریخ ۵ آذر ۱۳۸۰ با شماره ۴۴۱۹ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. بر پایه اسناد تاریخی، ساخت این منار به دوران حکومت یحیی بن اسحاق بازمی‌گردد. کتیبه سنگی موجود با تاریخ ۹۶۳ هجری قمری، از آن با عنوان «مناره چهارسو» یاد کرده است.
مرمت و بازسازی مناره
در طول تاریخ، مناره آسیب‌های فراوانی دیده است. برای نمونه، در دوران تیموری و جنگ جهانی اول بخش‌هایی از آن تخریب شد. در جریان حمله نیروهای خارجی در جنگ جهانی اول، برای ایجاد رعب و وحشت، گلوله‌هایی به بدنه منار شلیک شد. در سال ۱۱۹۱ هجری قمری مرمت‌هایی روی آن صورت گرفت و مأذنه‌ای جدید در بالای آن ساخته شد. بعدها در قرن دوازدهم هجری، هاتف اصفهانی نیز به مرمت این مناره اشاره کرده است:
کهن گلدسته قم را که ویران بود بنیانش،
مجدد شد به حکم او اساس و تازه شد بنیان
دبیر خامه هاتف پی تاریخ اتمامش،
رقم زد شد ز حکم آصف این گلدسته آبادان
معماری مناره
منار میدان کهنه با سبک رگ‌چینی آجری ساخته شده و از نظر معماری با منار مسجد میدان ساوه و مناره آجری خرم‌آباد مشابهت دارد. این مناره دو راه‌پله مارپیچی به‌شکل رفت و برگشت دارد؛ یکی از آن‌ها به پشت بام و دیگری به فضای داخلی مسجد میدان کهنه می‌رسد. تعداد پله‌ها ۶۳ عدد است. کتیبه‌های آجری در قسمت تاج بنا وجود داشته‌اند که امروزه از بین رفته‌اند.
مسجد کنار مناره
در گذشته، در جوار مناره میدان کهنه مساجد متعددی بنا شده بود که به مرور زمان از بین رفته‌اند. مسجد فعلی، به همت آیت‌الله حاج میرزا محمدتقی فیض در سال ۱۳۱۰ خورشیدی، پس از تخریب دکان رنگرزی موجود در مدخل راه‌پله منار، در فضایی به ابعاد ۲۱ در ۲۱ متر، با ده چشمه طاق بر فراز ستون‌های سنگی ساخته شد.
نکات بازدید از منار میدان کهنه قم
مدت زمان بازدید: ۱ تا ۲ ساعت
بازدید رایگان است
آدرس: قم، خیابان آذر، میدان کهنه (مشاهده روی نقشه)
بهترین دسترسی از طریق بلوار آیت‌الله طالقانی یا بزرگراه عمار یاسر
نزدیک شدن به منار به‌دلیل احتمال ریزش و فرسودگی توصیه نمی‌شود
میدان کهنه فرصتی برای لمس زندگی اجتماعی و سنتی مردم قم است
ورود به داخل منار در حال حاضر امکان‌پذیر نیست
جاذبه‌های اطراف میدان کهنه قم
اگر برای بازدید از میدان کهنه به قم سفر کردید، فرصت سر زدن به دیگر دیدنی‌های تاریخی اطراف را از دست ندهید:
مسجد جامع قم: یکی از کهن‌ترین مساجد این شهر که تاریخ آن به قرون اولیه اسلامی بازمی‌گردد و با معماری کم‌نظیر خود، هر بیننده‌ای را شگفت‌زده می‌کند.
مدرسه جهانگیر خان: بنایی علمی و دینی با پیشینه‌ای غنی که از دوران قاجار بر جای مانده و هنوز هم محل تحصیل طلاب علوم دینی است.
بازار قم: بازاری سنتی و پرجنب‌وجوش با معماری تاریخی، حجره‌های قدیمی و فضای زنده‌ای که روح زمان را در خود حفظ کرده است.
گذر شاه حمزه: یکی از گذرهای قدیمی و معروف شهر که به آرامگاه شاه حمزه ختم می‌شود و بافت قدیمی اطراف آن، حال و هوای گذشته قم را زنده نگه داشته است.
سؤالات متداول
میدان کهنه قم در چه دوره‌ای ساخته شده و چه نقشی داشته است؟
این میدان در دوره سلجوقی شکل گرفت و در طول قرن‌ها، به‌ویژه در دوران صفوی، مرکز فعالیت‌های مذهبی، اجتماعی و اقتصادی قم بوده است. نقش آن فراتر از یک فضای شهری بود و به‌عنوان هسته اصلی شهر عمل می‌کرد.
اهمیت میدان کهنه در دوره صفوی چه بوده است؟
در دوره صفویه، میدان کهنه به‌عنوان محل اقامه نماز جمعه و فعالیت‌های حکومتی و مردمی شناخته می‌شد. قرار گرفتن مسجد جامع، دارالحکومه و منار تاریخی در اطراف آن، جایگاه این میدان را در نظام شهری آن دوران برجسته کرده بود.
مناره‌ای که در کنار میدان کهنه قرار دارد، متعلق به چه دوره‌ای است و چه ویژگی‌هایی دارد؟
این مناره به دوره سلجوقی نسبت داده می‌شود و از نظر معماری، از نوع مناره‌های مستقل و آجری با تزئینات ساده است. ارتفاع آن حدود ۲۰ متر است و پایه‌ای هشت‌ضلعی دارد که از دور، شکوه و قدمت آن چشم‌نواز است.
آیا میدان کهنه امروزه کاربرد خاصی دارد یا فقط یک اثر تاریخی است؟
امروزه میدان کهنه بیشتر کارکردی تاریخی و فرهنگی دارد. گرچه بخشی از فضای شهری اطراف آن هنوز محل تردد و فعالیت‌های روزمره مردم است، اما خود میدان و مناره آن به‌عنوان آثار میراث فرهنگی ثبت شده‌اند و بیشتر مورد توجه گردشگران، پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ هستند.
موقعیت میدان کهنه قم دقیقاً کجاست و چگونه می‌توان به آن دسترسی پیدا کرد؟
این میدان در بافت تاریخی قم، در خیابان آذر، کوچه مسجد جامع واقع شده است. برای بازدید، کافی است به سمت مرکز شهر حرکت کرده و پس از رسیدن به مسجد جامع قم، از سمت غربی آن وارد کوچه منتهی به میدان شوید. مسیر دسترسی آسان است و می‌توانید با وسایل نقلیه عمومی یا پیاده از بافت تاریخی دیدن کنید.
فراخوان بازدید
اگر علاقه‌مند به تاریخ، معماری و فرهنگ ایرانی هستید، حتماً بازدید از میدان کهنه و منار تاریخی آن را در برنامه سفر خود به قم قرار دهید. این میدان با فضای اصیل و آرامش خاص خود، شما را به قرن‌های گذشته می‌برد؛ جایی که می‌توانید با چشم خود، ردپای تمدن و فرهنگ ایرانی-اسلامی را ببینید. دوربین عکاسی‌تان را فراموش نکنید؛ زیرا هر گوشه از این میدان، قاب زیبایی از تاریخ است.