خانه قمگردی

قم، شهر علم و ایمان، در دل خود گنجینه‌ای کمتر شناخته‌شده اما بسیار گران‌قدر را جای داده است؛ مجموعه‌ی زیارتی چهل‌اختران. این مکان نه‌تنها محل دفن یکی از فرزندان بزرگوار امام جواد (ع) یعنی حضرت موسی مبرقع (ع) است، بلکه مأوای آرام و ملکوتی ده‌ها امامزاده از نسل اهل‌بیت می‌باشد. در اینجا، زائر در سکوت و صفای فضای ساده و معنوی حرم، حضور ستارگانی را احساس می‌کند که از خاک سر برآورده‌اند اما دل‌ها را به آسمان گره می‌زنند. حضور نامداران شیعه در طول تاریخ بر این آستان، خود گواهی است بر قداست و اهمیت این زیارتگاه که هر گام در صحن آن، پلی است به نور و یقین.

معرفی مجموعه چهل اختران

مجموعه زیارتگاهی چهل‌اختران از سه بقعه تشکیل شده است: بقعه امامزاده موسی مبرقع، بقعه چهل‌اختران و بقعه امامزاده زید. این مجموعه نه‌تنها برای زائران ایرانی، بلکه برای شیعیان کشورهای دیگر، به‌ویژه هند و پاکستان، اهمیت ویژه‌ای دارد. آنان هنگام سفر به قم، زیارت این مکان را جزو برنامه‌های حتمی خود می‌دانند.

این مجموعه پس از حرم حضرت معصومه (س) و مسجد مقدس جمکران، به‌عنوان سومین قطب مذهبی و گردشگری شهر قم شناخته می‌شود. بناهای آن متعلق به دوران پیش از صفویه هستند و در دوره‌های مختلف بازسازی شده‌اند. نام «چهل‌اختران» در ابتدا تنها به یکی از بقعه‌ها اطلاق می‌شد، اما با گذر زمان، به کل مجموعه تعمیم یافت. این سه بقعه در گذشته دارای دو صحن مجزا بودند، اما در قرن سیزدهم شمسی به صورت یک بنای واحد درآمدند.

معماری بقعه چهل‌اختران

بقعه‌ی چهل‌اختران، با ساختاری ساده اما روحانی، نمونه‌ای دل‌نشین از معماری آرامگاه‌های مذهبی دوره‌ی صفویه و قاجار در قم به شمار می‌آید. این بنا که در دل بافت قدیمی شهر جای گرفته، با وجود عدم تجمل و پیچیدگی‌های معماری رایج در آستانه‌ها و بقعه‌های بزرگ‌تر، آرامش و وقار خاصی دارد که با فضای زیارتی آن هماهنگ است.

بنای اصلی بقعه دارای یک گنبد فیروزه‌ای رنگ با ساقه‌ای کوتاه است که بر فراز فضای مرکزی قرار گرفته و از دوردست‌ها قابل تشخیص است. گنبد به سبک رک (نیم‌کروی) ساخته شده و سادگی آن یادآور معماری بقعه‌های محلی و مردمی است. در داخل حرم، چندین ضریح چوبی و فلزی ساده وجود دارد که بر مزار امامزادگان مدفون در این بقعه نصب شده‌اند. نورگیرهای جانبی و پنجره‌هایی با شیشه‌های رنگی، فضای داخلی را با نوری ملایم و معنوی روشن می‌کنند.

صحن بقعه محوطه‌ای کوچک و محصور است که زائران در آن گرداگرد حرم به زیارت و دعا مشغول می‌شوند. تزیینات داخلی شامل اندکی کاشی‌کاری ساده و خطوطی از آیات قرآن یا اشعار مذهبی است که به دیوارها افزوده شده‌اند. کتیبه‌هایی نیز در برخی از قسمت‌ها دیده می‌شود که نشان از تعمیرات یا وقف‌نامه‌های تاریخی دارد.

یکی از ویژگی‌های شاخص معماری این بقعه، پیوند آن با بافت شهری است. چهل‌اختران برخلاف برخی از آستانه‌های باشکوه، در دل کوچه‌پس‌کوچه‌های قدیمی جای دارد و بی‌هیاهو در خدمت مردم است. این سادگی در فرم و محتوا، به‌نوعی گویای شخصیت مردمی و معنوی امامزادگان مدفون در آن است.

در مجموع، معماری بقعه‌ی چهل‌اختران را می‌توان نمونه‌ای از پیوند بین اعتقادات عمیق مردم و هنرهای بومی دانست؛ بنایی که با وجود ابعاد کوچک و تزیینات اندک، جایگاهی بزرگ در دل زائران و مردم قم دارد.

وجه‌تسمیه

واژه «اختر» در زبان فارسی به معنای «ستاره» است؛ نمادی از درخشش، نورانیت و ارج‌مندی. عدد «چهل» نیز در فرهنگ ایرانی و اسلامی، نشانه‌ای از کثرت، تمامیت و بلوغ معنوی به‌شمار می‌رود. ترکیب این دو واژه در نام «چهل‌اختران» اشاره‌ای شاعرانه و پرمعنا دارد به وجود ده‌ها امامزاده از نسل پاک امام جواد علیه‌السلام و فرزندان امامزاده موسی مبرقع که در این مکان مقدس به خاک سپرده شده‌اند. این بقعه، همچون آسمانی خاکی، مأوای ستارگان درخشانی از تبار اهل‌بیت (علیهم‌السلام) است.

نگاهی به زندگی موسی مبرقع (ع): فرزند امام جواد (ع) و جدّ سادات رضوی

موسی مبرقع (ع)، از فرزندان گران‌قدر امام محمدتقی (ع)، و برادر کوچک‌تر امام علی‌النقی (ع)، یکی از چهره‌های شاخص خاندان اهل‌بیت در قرن سوم هجری به‌شمار می‌رود. ایشان در سال ۲۱۴ هجری قمری در مدینه، از مادری به نام سمانه مغربیه (مادر مشترک با امام هادی ع) دیده به جهان گشود. منابع تاریخی، وی را از راویان حدیث و اهل علم معرفی کرده‌اند که روایاتی را مستقیماً از پدر بزرگوارش نقل کرده است. جایگاه علمی و معنوی او در میان بزرگان شیعه مورد تأیید بوده و علمای برجسته‌ای از وی نقل روایت کرده‌اند.

نام، لقب و شهرت

موسی به دلیل آن‌که در برهه‌ای از زندگی خود صورتش را با نقاب (بُرقع) می‌پوشاند، به «مُبرقع» شهرت یافت. این لقب از آن رو به او داده شد که مردم هنگام عبورش، چنان مجذوب چهره‌اش می‌شدند که دست از کار می‌کشیدند. از این‌رو، برای جلوگیری از گناه دیگران، چهره‌ی خود را می‌پوشاند. برخی نیز زیبایی چهره‌اش را با حضرت یوسف (ع) مقایسه کرده‌اند. کنیه‌های ابواحمد و ابوجعفر نیز برای وی ذکر شده است.

مهاجرت به قم و وفات

پس از شهادت پدر، موسی مدتی را در کوفه گذراند و سپس در سال ۲۵۶ هجری قمری راهی قم شد. در آغاز، برخی از اهالی قم به دلیل ناآشنایی با نسب و جایگاه وی، با بی‌مهری رفتار کردند و او را از شهر بیرون راندند. موسی به کاشان پناه برد و در آن‌جا مورد احترام عبدالعزیز بن ابی دلف قرار گرفت. این شخصیت محلی نه تنها موسی را گرامی داشت، بلکه امکاناتی از جمله لباس، مرکب و مقرری سالانه برایش در نظر گرفت. سرانجام مردم قم از رفتار پیشین خود پشیمان شده و از وی برای بازگشت دعوت کردند. موسی مبرقع به قم بازگشت و تا پایان عمر در آن‌جا ساکن بود. وی در ۲۲ ربیع‌الثانی سال ۲۹۶ قمری درگذشت و در محله‌ی چهل‌اختران به خاک سپرده شد. امروزه، مزار ایشان یکی از زیارتگاه‌های مهم شیعیان در قم به‌شمار می‌آید.

جایگاه حدیثی و علمی

موسی مبرقع از راویان موثق شیعه محسوب می‌شود و علمای بزرگی همچون شیخ کلینی در الکافی، شیخ طوسی در تهذیب الأحکام، شیخ مفید در الاختصاص و ابن شعبه حرانی در تحف‌العقول از وی روایت نقل کرده‌اند. او در نقل حدیث دقت فراوان داشت و راویان بعدی نیز به اعتبار سخنان او اطمینان کرده‌اند. از جمله روایت‌های معروف نقل‌شده از موسی، پاسخ امام هادی (ع) به نامه‌ی یحیی بن اکثم درباره مسائل فقهی است که در منابع حدیثی ثبت شده است.

جدّ سادات رضوی

یکی از جنبه‌های مهم جایگاه تاریخی موسی مبرقع، نسب سادات رضوی به ایشان است. بسیاری از خاندان‌های سادات در ایران، عراق، هند، پاکستان، افغانستان و شام، نسبت خود را به موسی مبرقع می‌رسانند. به‌ویژه سادات مشهور برقعی در قم و اطراف ری به‌طور مستقیم به وی منسوب هستند. از این‌رو، موسی مبرقع نه تنها شخصیتی مذهبی و علمی، بلکه پایه‌گذار یکی از شاخه‌های مهم و گسترده‌ی تبار علوی در سرزمین‌های اسلامی نیز شناخته می‌شود.

ارادت بزرگان و علما به امامزاده موسی مبرقع (ع)

امامزاده موسی مبرقع (ع)، فرزند بلافصل امام جواد (ع)، همواره جایگاه ویژه‌ای در میان بزرگان، علما و اهل معرفت داشته است. کرامات، فضائل و نسب شریف ایشان، موجب شده تا بسیاری از بزرگان دین نسبت به این امامزاده واجب‌التعظیم، ارادتی عمیق داشته باشند و زیارت مزار ایشان را افتخاری بزرگ بدانند.

علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار، از فضائل و کرامات حضرت موسی مبرقع (ع) یاد کرده و ایشان را از جمله امامزادگان شایسته تکریم در قم معرفی می‌کند.

محدث قمی نیز تأکید می‌کند که امامزادگانی که نسب، مرقد و مزارشان به‌طور قطعی مشخص باشد، اندک‌اند و حضرت موسی مبرقع (ع) یکی از این چهره‌های برجسته است.

آیت‌الله بهجت (ره)، از بزرگان معاصر عرفان و فقه، ارادت خاصی به این امامزاده داشتند و بارها به زیارت مرقد ایشان مشرف می‌شدند. ایشان توصیه می‌کردند که خدمت به این آستان مقدس موجب عنایت اهل بیت (ع)، به‌ویژه امام جواد (ع) و امام زمان (عج) خواهد شد. حتی میهمانان و بستگان خود را نیز به زیارت این مکان مقدس توصیه می‌نمودند.

آیت‌الله صافی گلپایگانی (ره)، این بقعه را یکی از اماکن متبرک شهر قم می‌دانستند و بارها به زیارت آن مشرف شده بودند. ایشان خادمی این بارگاه نورانی را افتخار خود می‌دانستند.

آیت‌الله نوری همدانی نیز بر لزوم توجه بیشتر به توسعه و زیباسازی حرم این امامزاده تأکید کرده و خواستار ایجاد فضای معنوی باشکوهی برای زیارت مردم بودند.

آیت‌الله اراکی، جایگاه حضرت موسی مبرقع (ع) را هم‌سنگ حضرت معصومه (س) می‌دانستند و معتقد بودند عظمت دینی امروز ایران، مدیون حضراتی همچون ایشان است.

آیت‌الله فاضل لنکرانی (ره) نیز نقل کرده‌اند که علمای دربار عباسی برای حل مسائل علمی، به حضرت موسی مبرقع (ع) مراجعه می‌کردند. همچنین ایشان را در زمره راویان موثق حدیث می‌دانستند.

حجت‌الاسلام فرحزاد و حجت‌الاسلام حسینی قمی نیز با اشاره به شخصیت علمی و حدیثی این امامزاده، مرقد ایشان را مایه برکت شهر قم می‌دانند.

آیت‌الله ضیاءالدین نجفی، حضرت موسی مبرقع (ع) را دارای سیمایی نورانی و زیبا دانسته‌اند که از شدت جذابیت، همچون حضرت یوسف (ع)، مورد توجه عموم مردم قرار می‌گرفتند؛ از همین رو برای حفظ وقار و تقوا، نقاب بر چهره می‌نهادند.

حجت‌الاسلام میرزامحمدی نیز از حضرت موسی مبرقع (ع) به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین امامزادگان واجب‌التعظیم یاد کرده و بر استمرار سیره بزرگان مانند آیات عظام بروجردی، مرعشی نجفی و بهجت در زیارت این بارگاه مقدس تأکید داشته‌اند.

این ارادت و تکریمِ عالمان دین نسبت به امامزاده موسی مبرقع (ع)، نه‌تنها نشان‌دهنده مقام معنوی والا و تأثیر معنوی ایشان بر فضای دینی قم است، بلکه زیارت این آستان را به سنتی پرثمر برای اهل علم و مردم مؤمن بدل ساخته است.

مدفونان در بقعه چهل‌اختران

در این بقعه، بیش از ۱۸ قبر شناسایی‌شده وجود دارد که بیشتر آن‌ها به بانوان خاندان موسی مبرقع تعلق دارد. از جمله مدفونان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

محمد بن موسی مبرقع و همسرش بریهه (دختر جعفر بن علی النقی و دختر عموی امام زمان (عج))

زینب، دختر موسی مبرقع

احمد بن موسی به همراه دو دخترش ام‌حبیب و ام‌محمد و پسرش محمد بن احمد

ام‌ولد (همسر محمد بن احمد) و چهار دخترش: فاطمه، بریهه، ام‌کلثوم، ام‌سلمه

یحیی، فرزند احمد

محمد و عبدالله، فرزندان موسی بن احمد

ابوجعفر و فخرالدین، پسران یحیی صوفی بن جعفر کذاب (تواب) بن علی النقی (ع)

امامزاده زید

بقعه امامزاده زید در ضلع غربی مجموعه چهل‌اختران واقع شده و مدفن یکی از نوادگان امام سجاد (ع) به نام زید بن علی است. اطلاعات دقیقی درباره تاریخ تولد و وفات وی در دست نیست. برخی پژوهشگران با استناد به کتاب تاریخ قم اثر حسن بن محمد بن حسن قمی، عدم ذکر نام او را نشانه متأخر بودن تولد وی دانسته‌اند (پس از سال ۳۷۸ق).

محله چهل اختران

محله چهل اختران در محدوده شمال‌شرقی شهر قم و در استان قم واقع شده است. این محله از شمال به خیابان نوبهار، از جنوب به بلوار شهید روحانی و خیابان آیت‌الله طالقانی و از غرب به خیابان برقعی محدود می‌شود و با محله‌هایی همچون آذر، دروازه ری، نوبهار، ناصر دیوان و پامنار مجاورت دارد.

پیشینه تاریخی و معماری

این منطقه یکی از محلات بسیار قدیمی قم به شمار می‌رود و به نام‌هایی چون بابلان، موسویان، محله سادات چهل اخترانی، رضوی، حسینی، کوثری، مدرسی و چاوشی نیز شناخته شده است.

معمار نامدار دوره صفویه، استاد سلطان قمی، در زمان شاه طهماسب صفوی، سقف بلند و آجری بقعه امامزاده موسی مبرقع را احداث کرد. گنبد چهل اختران نیز با جدار آجری، از جمله آثار برجسته معماری تاریخی شهر قم است که نام بانی و معمار آن هنوز در کتیبه‌های داخلی قابل مشاهده است.

نکات بازدید

ساعات بازدید: مجموعه همه‌روزه، به‌ویژه در ساعات روز و بعد از نماز مغرب، پذیرای زائران است.

پوشش مناسب: با توجه به فضای زیارتی و مذهبی، رعایت حجاب کامل برای بانوان و پوشش مناسب برای آقایان ضروری است.

فضای آرام و خانوادگی: این مکان مناسب زیارت‌های خانوادگی و حضور کودکان در کنار والدین است.

دسترسی: مجموعه در بافت تاریخی قم قرار دارد؛ پیشنهاد می‌شود برای بازدید، از مسیرهای پیاده یا تاکسی‌های شهری استفاده کنید.

عکاسی: عکاسی با احترام به فضای مذهبی و عدم مزاحمت برای زائران بلامانع است؛ اما داخل حرم ممکن است محدودیت‌هایی وجود داشته باشد.

جاذبه‌های اطراف

بازار قم: بازار سنتی و تاریخی شهر با حجره‌ها و تیمچه‌های قدیمی.

گذر شاه حمزه: مسیر پیاده‌روی تاریخی با فضاهای فرهنگی و مغازه‌های سنتی.

بیت امام: خانه امام خمینی (ره) و از آثار مهم تاریخ معاصر.

تیمچه فرش قم: بنایی تاریخی در بازار با عرضه فرش‌های نفیس دستباف قم.

 

پرسش های متداول

۱. چرا به این مجموعه «چهل‌اختران» می‌گویند؟
واژه‌ی «اختر» به معنی ستاره و «چهل» نماد کثرت است؛ این نام به‌صورت شاعرانه به ده‌ها امامزاده مدفون در این بقعه اشاره دارد.

۲. چه کسی مهم‌ترین شخصیت مدفون در این مجموعه است؟
حضرت موسی مبرقع (ع)، فرزند امام جواد (ع) و جد سادات رضوی، از شاخص‌ترین شخصیت‌های مدفون در این مجموعه است.

۳. سبک معماری این بقعه چگونه توصیف می‌شود؟
معماری ساده، مردمی و آرام، با گنبدی فیروزه‌ای و ضریح‌هایی چوبی و فلزی؛ بازتابی از روحیه‌ی زاهدانه و معنوی آن.

۴. چرا این مجموعه برای شیعیان هند و پاکستان اهمیت دارد؟
بسیاری از سادات این کشورها نسب خود را به حضرت موسی مبرقع می‌رسانند و این مکان را مأوای اجدادی و معنوی خود می‌دانند.

۵. آیا بزرگان دینی نیز به زیارت این مکان می‌رفتند؟
بله، علما و مراجع بزرگی مانند آیات بهجت، صافی، نوری همدانی و فاضل لنکرانی همواره به این آستان ارادت ویژه داشته‌اند.