خانه قمگردی

حرم حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) در قم، جواهری است در دل ایران که هر ساله میلیون‌ها زائر را از اقصی نقاط جهان به سوی خود فرا می‌خواند. زیارت این حرم مطهر، نه تنها فضیلتی بی‌نظیر دارد بلکه فرصتی بی‌بدیل است تا از نزدیک با ابعاد معنوی، فرهنگی و تاریخی این مکان مقدس آشنا شوید. اگر در جستجوی آرامش روح و ارتقای معنویت هستید، زیارت بارگاه نورانی حضرت معصومه (س) را از دست ندهید و تجربه‌ای روحانی و ماندگار را برای خود رقم بزنید.

فضیلت زیارت حضرت معصومه علیها السلام

درباره فضیلت زیارت حضرت معصومه (س) روایات فراوانی از پیشوایان معصوم نقل شده است. یکی از این روایات مربوط به ملاقات یکی از محدثان برجسته قم، به نام سعد بن سعد، با امام رضا (ع) است. در این دیدار، امام هشتم به او می‌فرماید: «ای سعد، از ما در نزد شما قبری است». سعد می‌گوید: فدایت شوم! آیا منظور شما قبر فاطمه دختر موسی بن جعفر (س) است؟ امام رضا (ع) پاسخ می‌دهند: «آری، هر کس او را زیارت کند، در حالی که به حق او آگاه باشد، بهشت برای او واجب می‌گردد».

امام جعفر صادق (ع)، نیز در این باره فرموده‌اند: «هر کس او را زیارت کند، بهشت بر وی واجب می‌شود».

تاریخچه حرم حضرت معصومه

حضرت معصومه، دختر امام موسی کاظم و خواهر امام رضا (علیهما‌السلام)، در سال ۲۰۱ هجری قمری (۸۱۶ میلادی) برای دیدار با برادرش، امام رضا علیه السلام به ایران سفر کرد ولی کاروان آن حضرت در ساوه مورد حمله دشمنان اهل بیت (ع) قرار گرفت و آن حضرت سخت بیمار گشت و به قم سفر کرد تا آخرین روزهای عمر شریف خود را در قم سپری کند.

شیعیان قم، از کاروان استقبال کردند و آن حضرت در خانه موسی بن خزرج اشعری (بیت النور فعلی)، از سران شیعیان قم، سکنی گزیدند و پس از 17 روز دعوت حق را لبیک گفتند. پیکر مطهر آن بانوی کرامت در میان باغ بابلان (حرم مطهر کنونی) از ملک های شخصی موسی بن خزرج اشعری، به خاک سپرده شد. مقبره ایشان به مرور زمان به حرم مقدس کنونی تبدیل شد که تاریخچه‌ای غنی از دوران مختلف تاریخی ایران دارد. این حرم به مرور زمان تحت تأثیر معماری‌های مختلف قرار گرفته و با افزودن ضریح‌ها، گنبدها و تزئینات مختلف به یکی از زیباترین مکان‌های زیارتی در ایران تبدیل شده است.

مراحل ساخت بارگاه حضرت معصومه

ابتدا بارگاه حضرت معصومه توسط خاندان اشعری با بوریا و حصیر ساخته شد و پس از ۵۵ سال، حضرت زینب دختر امام جواد بارگاهی با آجر و سنگ و گچ برای ایشان بنا نمود. سپس روند ساخت و توسعه این بارگاه آغاز گردید و در دوره‌های مختلف توسط افراد گوناگونی این امر محقق شد. این بنا تقریباً تا حدود قرن ۵ قمری پابرجا بود.

یکی از نکات مهم، مدفون بودن دیگر بانوان عفیفه و متدینه‌ای است که به واسطه حضرت معصومه و در کنار ایشان به خاک سپرده شدند. بانوانی همچون دختران حضرت امام جواد علیه السلام: زینب، ام محمد و میمونه.

در سال ۴۰۵ هجری قمری، مظفر بن احمد بن اسماعیل مرقد را با خشت‌های مختلف الشکل کاشی از مربع و کوکبی تزئین نمود و در سال ۵۲۰ هجری قمری، شاه بیگم دختر عماد بیک، که زنی ثروتمند و شکوهمند بود، گنبدی بزرگ و بلند برای این بارگاه ساخت. سطح بیرونی این گنبد با کاشی و سطح داخلی آن با طلا و لاجورد پوشیده شد.

نخستین شخصی که در ظاهر آستانه تغییر ایجاد کرد، شاه اسماعیل صفوی بود که در سال ۹۲۵ هجری قمری ایوان شمالی را ساخت و کاشی‌های معرق فیروزه‌ای را برای تزئین این بنا استفاده نمود و صحن عتیق را به عنوان تنها مدخل بنا کرد. پس از او، شاه طهماسب صفوی ضریحی از کاشی در سال ۹۵۰ هجری قمری و ایوان جنوبی مدرسه فیضیه را بنا کرد. شاه صفی اول در سال ۱۰۷۷ هجری قمری صحن زنانه را ساخت و این صحن برای مقبره شاه عباس، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین پادشاهان صفوی، مسیر و راهرو مخصوصی شد.

در مورد بنای ساخته شده توسط شاه صفی دوم که مقبره شاه عباس ثانی شد، تاورنیه، سیاح مشهور، توصیف خود را از آن بنای در حال ساخت چنین بیان می‌کند: «متصل در مقبره شاه عباس کار می‌کنند و می‌خواهند آن را به یک بنای عالی تبدیل نمایند. اهالی مسجد (مقصود از مسجد، آستانه است) به من گفتند که گنبد آن از داخل با نقره پوش خواهد شد. دیواره‌های داخلی آن نیز از سنگ مرمر با ارتفاع ۳/۷ متر و مزین به نقش و نگار گل و بوته خواهند بود.»

اهمیت این ساخت‌ها از لحاظ تزئینات متنوع حجاری و گچ‌بری بسیار برجسته است. لازم به ذکر است که در دوره صفویه، آستانه مقدسه به دلیل حضور فراوان شاهان و رجال، تغییرات و تحولات زیادی را تجربه کرد که شرح کامل آن‌ها در این مجال نمی‌گنجد.

بازسازی حرم در دوران قاجار

در سال ۱۲۱۸ هجری قمری، فتحعلی شاه قاجار کاشی‌های گنبد را برداشت و آن را با خشت‌های طلا جایگزین کرد. همچنین در سال ۱۲۳۶ هجری قمری، مسجد بالاسر را بنا نمود و در سال ۱۲۴۹ هجری قمری سقف و پایه ستون ایوان شاه اسماعیل را به اتمام رساند.

در راستای وسعت‌بخشی به صحن عتیق، بقعه‌ای نیز برای مدفن فتحعلی شاه ساخته شد. هر پادشاه و حکمرانی، بنا به میل و روحیات خود، علاقه‌مند به ایجاد اضافات و تغییرات جهت ماندگاری نام خود بود و هر کدام به نوبه خود این امور را انجام دادند.

برای مثال، کیکاووس میرزا که مدتی حاکم قم و کاشان بود، سقف گنبد را در سال ۱۲۱۵ هجری قمری مقرنس و آیینه‌کاری نمود. شهاب‌المُلک گلدسته‌های ایوان طلا را بنا نهاد و کامران میرزا قسمت بالایی آن دو گلدسته را طلا کرد. میرزا شفیع، حاکم یزد، سنگ‌های مرمری را از یزد فرستاد تا رواق را سنگفرش کنند و سنگ‌های قدیمی را در ایوان بزرگ، یعنی ایوان طلا، به کار گرفتند.

امین السلطان صحن جدید را بنا نهاد و شالوده آن را آقا ابراهیم امین السلطان پی‌ریزی کرد. نقشه این صحن را استاد حسن معمار قمی طراحی نمود. او از معماران برجسته عصر قاجار بود و آثار دیدنی همچون تیمچه بزرگ فرش قم و طاق مسجد سپهسالار حاج میرزا حسین خان در تهران از یادگارهای اوست. همچنین، امین السلطان گرداگرد صحن حجراتی بنا کرد که بعدها به مقابر اشراف تبدیل شد و کتیبه‌کاری‌های کاشی با اشعار نستعلیق و حوض وسط صحن، به شکوه و جلال این حرم افزودند.

افراد دیگری چون میرزا علی اصغر خان اتابک، آقا سید محمدباقر، متولی آستانه، حاج مهدی سلامت، نظام‌السلطنه حسین قلی خان مافی، عزت‌الدوله و میرزا نصرالله فراهانی نیز به اصلاحات کتیبه‌های حرم، تعمیر ایوان صحن زنانه، ساخت دارالسیاده و درب‌های نقره یا خاتم در حرم مطهر حضرت معصومه (س) پرداختند.

(عکس قدیمی ساخت باب ساعت حرم حضرت معصومه س)

صحن‌های حرم مطهر حضرت معصومه (س)

حرم مطهر حضرت معصومه (س) دارای سه صحن بزرگ و زیبا است که هر یک از آن‌ها ویژگی‌های منحصر به فردی دارند:

صحن امام هادی علیه السلام (عتیق)

صحن عتیق اولین صحن ساخته شده در حرم حضرت معصومه است. در سال ۹۲۵ هجری قمری، شاه اسماعیل اول ساختمان ایوان قسمت شمالی، معروف به ایوان طلا، را با ابعاد ۹ متر طول، ۶ متر عرض و ۱۴.۸۰ متر ارتفاع، همراه با دو مناره به ارتفاع ۳۲.۲۰ متر و قطر یک متر ساخت و صحن عتیق را بنیان نهاد. این اقدام، نخستین‎بار بود که صحنی به شکل مربع با سه ایوان ایجاد شد. پس از او، شاه طهماسب اول، بنای تاریخی ایوان جنوبی مدرسه فیضیه را که به صحن عتیق متصل است، ساخت.

این صحن را چهار ایوان زیبا فرا گرفته‌اند: ایوان با عظمت در جنوب که همان ایوان طلا است و ورودی صحن به روضه مطهره محسوب می‌شود، ایوانی در شمال که ورودی فیضیه به صحن را تشکیل می‌دهد و ساختمان نقاره‌خانه روی آن بنا شده است، ایوانی در غرب که ورودی مسجد اعظم به صحن است و ایوانی در شرق که ورودی صحن عتیق به صحن نو واقع شده است.

(صحن عتیق حضرت معصومه)

صحن امام رضا علیه السلام (اتابکی)

صحن اتابکی در طی مدت هشت سال، از سال ۱۲۹۵ تا ۱۳۰۳ هجری قمری، ساخته شد و اثری از میرزا علی‌اصغر خان اتابک است. این صحن با شکل چندضلعی نامنظم خود، دارای هفت ایوان است که از میان آن‌ها، ایوان آینه بیشتر شناخته شده است. این ایوان از شاهکارهای معماری استاد حسن معمار قمی به شمار می‌رود.

این صحن زیبا دارای چهار ایوان در جهات شمالی، جنوبی، شرقی و غربی است. ایوان شمالی ورودی از میدان آستانه، ایوان جنوبی ورودی از طرف قبله، ایوان شرقی ورودی از خیابان ارم و ایوان غربی، همان ایوان آینه است. در هر یک از این ایوان‌ها ظرایف و آثار هنری و معماری خاصی به کار رفته است.

(صحن اتابکی حرم حضرت معصومه س)

صحن صاحب الزمان (عج)

ساخت صحن صاحب‌الزمان (عج) در مساحتی حدود ۸ هزار مترمربع با چهار جهت ورودی، در سال ۱۳۸۱ شروع و در سال ۱۳۸۴ به پایان رسید. این صحن با بیوتات متعلق به آن دارای چهار ورودی است: ورودی شرقی "شبستان امام خمینی"، ورودی غربی "پل آهنچی"، ورودی شمالی "بست مسجد اعظم" و ورودی جنوبی "خیابان جدیدالاحداث". دیواره‌های اطراف این صحن با کتیبه‌های قرآنی به خطوط بنایی و کوفی تزئین شده و در ساختار و طرح جدید با ترکیبی از سیمان سفید و آجر به زیبایی جلوه‌گری می‌کند.

(صحن صاحب الزمان عج حرم حضرت معصومه س)

گنبد مطهر حرم حضرت معصومه (س)

در طراحی، ساخت و بازسازی گنبد مطهر حرم حضرت معصومه (س) رمز و رازهای خاصی نهفته است که تشریح آن می‌تواند زیبایی و ظرافت فرهنگ ایرانی اسلامی را برای مشتاقان و گردشگران داخلی و خارجی آشکار کرده و جلوه‌های الهی به کار رفته در نمادهای ساختاری و معماری اصیل ایرانی و اسلامی را نمایان سازد.

نخستین گنبدی که بر فراز قبر مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) بنا شد، توسط ابوالفضل عراقی در سال ۴۵۷ هجری قمری ساخته شد. در سال ۹۲۵ هجری قمری، شاه بیگم صفوی آن گنبد را خراب کرد و گنبد دیگری با طراحی با شکوه ساخت که اکنون باقی است. در سال ۱۲۱۸ هجری قمری، به فرمان فتحعلی شاه قاجار، گنبد با ۱۲ هزار خشت زرین آراسته شد و در سال‌های ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۴ هجری شمسی، همزمان با تولیت آیت الله مسعودی خمینی، روکش طلای گنبد تعویض و بازسازی شد.

ارتفاع گنبد از سطح بام ۱۷ متر و از سطح زمین ۳۳ متر است. سطح خارجی آن ۳۵.۶ متر و داخل آن ۲۸.۶۶ متر است. قطر پایه آن ۱۲ متر و مساحت سطح بیرونی آن ۴۰۰ متر مربع است.

بر روی ساقه گنبد دو کتیبه کاشیکاری نگاشته شده است که بین دو کتیبه پایین و بالا، به نیت اقامت ۱۷ روزه حضرت معصومه (س) در شهر مقدس قم، ۱۷ ردیف خشت طلا کارگزاری شده است. طول قوس گنبد ۱۲ متر و تعداد ردیف‌های آن ۵۹ رج است که عدد دوازده منتسب به امام دوازدهم و تعداد رج‌ها نیز جمع حروف ابجد نام «مهدی» است.

بهترین زمان بازدید

حرم حضرت معصومه سلام الله علیها 24 ساعته پذیرای زائران گرامی می باشد و زمان‌هایی مانند صبح زود یا اوایل شب که هوا خنک‌تر و حرم خلوت‌تر است، بهترین زمان‌ها هستند.

توصیه‌هایی برای بازدید

● احترام به آداب و رسوم: در هنگام بازدید از حرم، رعایت نکات مذهبی و پوشش مناسب ضروری است. احترام به زائران و آداب و رسوم مذهبی این مکان مقدس حائز اهمیت است.

● راهنمای محلی: استفاده از راهنمایان محلی می‌تواند اطلاعات بیشتری درباره تاریخچه و جزئیات معماری حرم به شما بدهد و تجربه بازدید شما را غنی‌تر کند.

● پارکینگ: در اطراف حرم پارکینگ‌ شرقی و پارکینگ طبقاتی زائر برای زائران وجود دارد که امکان پارک خودرو را فراهم می‌کند.

(سقف درب ساعت حرم حضرت معصومه س)

جاذبه های اطراف حرم حضرت معصومه سلام الله علیها

اگر به زیارت حرم حضرت معصومه رفتید می توانید از این جاذبه های گردشگری نیز بازدید کنید: 

موزه آستانه قم

موزه آستانه قم (موزه فاطمی)، اولین موزه عمومی ایران و اولین موزه وقفی جهان اسلام یکی از مقاصد جذاب و فرهنگی برای گردشگران است که می‌خواهند در مدت زمان کوتاهی با تاریخ و فرهنگ این شهر مقدس آشنا شوند. این موزه که در کنار حرم حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) واقع شده است، به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی و تاریخی قم شناخته می‌شود، که بازدید از آن در کنار زیارت حرم مطهر، توصیه می شود.

 

گذرخان

گذرخان یا محله عرب ها، قدمتی 300 ساله دارد و در قم، ضلع شرقی خیابان ارم، مقابل میدان آستانه مقدسه واقع شده است. مهدی قلی خان که حاکم قم در زمان صفویه بوده این گذر را می‌سازد. این اثر در تاریخ ۲۵ آبان ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۳۶۴۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

سوالات متداول

سوال: نخستین بارگاه حضرت معصومه (س) توسط چه کسانی و با چه موادی ساخته شد؟

پاسخ: نخستین بارگاه حضرت معصومه (س) توسط خاندان اشعری با بوریا و حصیر ساخته شد.

 

سوال: صحن اتابکی حرم مطهر حضرت معصومه (س) چه ویژگی‌هایی دارد و چه مدت زمانی برای ساخت آن صرف شده است؟

پاسخ: صحن اتابکی دارای شکل چندضلعی نامنظم و هفت ایوان است که ایوان آینه از شاهکارهای معماری آن به شمار می‌رود. ساخت این صحن از سال ۱۲۹۵ تا ۱۳۰۳ هجری قمری به طول انجامید.

 

سوال: صحن صاحب الزمان چه زمانی ساخته شده و چه ویژگی‌هایی دارد؟

پاسخ: ساخت صحن صاحب الزمان در سال ۱۳۸۱ آغاز و در سال ۱۳۸۴ به پایان رسید. این صحن دارای چهار ورودی و دیواره‌هایی تزئین شده با کتیبه‌های قرآنی به خطوط بنایی و کوفی است.

 

سوال: صحن عتیق حرم حضرت معصومه چه ویژگی‌هایی دارد و چه کسی آن را بنیان نهاد؟

پاسخ: صحن عتیق اولین صحن ساخته شده در حرم حضرت معصومه است که در سال ۹۲۵ هجری قمری توسط شاه اسماعیل اول بنیان نهاده شد. این صحن به شکل مربع با سه ایوان و ایوان شمالی معروف به ایوان طلا ساخته شده است.

 

سوال: دو جاذبه فرهنگی و تاریخی اطراف حرم حضرت معصومه (س) چه هستند؟

پاسخ: موزه آستانه قم، که اولین موزه عمومی ایران و اولین موزه وقفی جهان اسلام است، و گذرخان که قدمتی ۳۰۰ ساله دارد و به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

(ایوان آینه صحن اتابکی حرم حضرت معصومه س)