مدرسه غیاثیه قم: یادگاری تاریخی از عظمت آموزش در دوران سلجوقی و تیموری
اگر به دنبال بازدید از یکی از آثار برجسته و کمتر شناخته‌شده تاریخی قم هستید، مدرسه غیاثیه با سردر باشکوه و دو مناره مرتفع خود در نزدیکی میدان کهنه، فرصت بی‌نظیری است. این مدرسه که روزگاری به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مراکز علمی و مذهبی شهر قم شناخته می‌شد، امروزه تنها بخش‌هایی از آن باقی مانده، اما همچنان زیبایی معماری و تاریخ غنی‌اش چشم هر بازدیدکننده‌ای را به خود جلب می‌کند. بازدید از این مدرسه، علاوه بر آشنایی با تاریخ علمی و فرهنگی قم، تجربه‌ای بی‌نظیر از معماری دوره‌های سلجوقی تا تیموری را به شما هدیه می‌دهد.
مقدمه
مدرسه غیاثیه که امروزه تنها سردر و دو مناره باشکوه آن در محله پامنار قم باقی مانده است، یادگاری از یکی از مدارس بزرگ و مهم شهر در سده هشتم هجری قمری است. این مدرسه به دلایل مختلفی در طول تاریخ شهرت فراوانی داشت و مرکز آموزش و پرورش طلاب علوم دینی بود. برخلاف تخریب‌های شدید در اثر سیل سال ۱۰۴۵ هجری قمری، سردر و مناره‌های آن همچنان گواهی زنده بر شکوه و جلال این بنای عظیم است. معماری تلفیقی آجر، گچ و کاشی‌های فیروزه‌ای، کتیبه‌های هنرمندانه و نقوش مقرنس آجری، از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این اثر تاریخی است که هر علاقه‌مند به تاریخ و هنر ایرانی را به بازدید و تحسین وا می‌دارد.
تاریخچه
مدرسه غیاثیه که به نام محله «پامنار» نیز شناخته می‌شود، در نزدیکی میدان کهنه قم قرار دارد و سردر و مناره‌های آن تنها بازمانده‌های مدرسه عظیمی است که در سده هشتم هجری قمری شهرت فراوانی داشت. این مدرسه که با نام‌های «غیاثیه» و «شرفیه» نیز معروف است، گفته می‌شود در سال ۵۴۷ هـ ق به دستور شرف‌الدین ابو طاهر بن علی قمی، وزیر سلطان سنجر سلجوقی، ساخته شده است. برخی منابع قدمت مناره‌ها را بر اساس کتیبه‌های باقی‌مانده که به سال ۸۳۰ هجری قمری بازمی‌گردد، ذکر کرده‌اند. این کتیبه‌ها متعلق به دوره تیموری بوده و تاریخ ساخت مناره‌ها را به وضوح ثبت کرده‌اند: «فی... سنة ثلاثین و ثمان مائه».
مدرسه در طول زمان به علت اهمیت علمی و مذهبی، به مرکز بزرگی برای تعلیم طلاب تبدیل شد و در کنار خود مسجد و سردابی وسیع جهت رفاه طلاب داشت. همچنین در اطراف آن بازارچه‌ها و قیصریه‌هایی ساخته شد که آن را به بخش مهمی از فضای شهری و تجاری قم تبدیل کرد. متأسفانه در سال ۱۰۴۵ هجری قمری بر اثر سیل مهیب، بخش عمده‌ای از این مجموعه ویران شد و تنها سردر و دو مناره باقی ماند.
معماری
سردر مدرسه به ارتفاع ۱۲ متر و با دهانه‌ای به عرض ۷ متر و عمق ۴ متر به سوی شرق بنا شده است. در دو سوی سردر، دو طاق‌نمای کم‌عمق در بالا و پایین وجود دارد که احتمالاً زمانی کتیبه‌های گچی داشته که اکنون از بین رفته‌اند. سقف ایوان که پیش‌تر با مقرنس‌های آجری تزیین شده بود، فرو ریخته و تنها بخش‌هایی اندک از گچبری‌ها و کتیبه‌های گچی با نقش نام‌های مقدس محمد (ص) و علی (ع) باقی مانده است.
دو مناره بالای سردر با قطر ۲.۵۰ متر و ارتفاع ۱۳ متر از بالای بام ساخته شده‌اند. این مناره‌ها با ملات آجر و گچ و تزئین کاشی فیروزه‌ای به شکل الگوهای شطرنجی لوزی شکل در کمرگاه و گلوگاه پوشیده شده‌اند. در بالای مناره‌ها کتیبه‌هایی به خط ثلث سفید روی زمینه لاجوردی قرار داشت که به دلیل زلزله دهه ۵۰ هجری شمسی آسیب دیده و تخریب شده‌اند. نقوش مقرنس آجری به شکل کنگره نیز در بخش بالایی مناره‌ها دیده می‌شود که توسط سازمان میراث فرهنگی قم ترمیم شده است.
ویژگی‌ها
مدرسه غیاثیه (پامنار) بنایی مربوط به دوره سلجوقیان - دوره تیموریان است و در قم، خیابان آذر واقع شده است. این اثر در تاریخ ۱۲ مهر ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۱۲۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. از بیرون و سمت کوچه مناره‌های آن قابل بازدید هستند.
ترکیب هنرمندانه آجر، گچ و کاشی فیروزه‌ای در تزئینات مناره‌ها
وجود کتیبه‌های زیبای خط ثلث با آیات قرآن در مناره‌ها
معماری مقرنس آجری در ایوان سردر
مناره‌هایی بلند با طرح شطرنجی و کاشی‌کاری خاص
تنها بازمانده از مدرسه‌ای بزرگ و مشهور در دوران صفویه و سلجوقی
کاربری بنا
مدرسه غیاثیه یکی از بزرگ‌ترین مدارس مذهبی و علمی قم بود که شامل مسجد، ایوان‌ها، کلاس‌های درس و سردابی وسیع برای راحتی طلاب در تابستان می‌شد. این مدرسه مرکز آموزش علوم دینی بود و همچنین در حیاط آن بازارچه و قیصریه‌هایی برای رفاه طلاب و مراجعین ساخته شده بود. وقف حمام توسط غیاث‌الدین رضوی، سَرکشیک آستان مقدس رضوی، به این مدرسه منجر به نام‌گذاری آن به نام غیاثیه شد.
امروزه مدرسه غیاثیه به صورت بخشی تاریخی باقی مانده که فقط سردر و مناره‌های آن بازسازی و حفظ شده‌اند. این اثر ارزشمند تاریخی در دست مرمت و محافظت سازمان میراث فرهنگی استان قم قرار دارد و به عنوان یکی از جاذبه‌های تاریخی شهر، پذیرای بازدیدکنندگان و علاقه‌مندان به هنر و تاریخ است.
بهترین زمان بازدید
بهار و پاییز با هوای معتدل و دلپذیر، بهترین زمان برای بازدید از مدرسه غیاثیه و لذت بردن از معماری تاریخی و فضای اطراف آن است.
نکاتی که برای بازدید باید رعایت کنیم
احترام به آرامش و پاکیزگی محل
پرهیز از صدمه زدن به کتیبه‌ها و آثار باقی‌مانده
توجه به دستورالعمل‌های میراث فرهنگی در هنگام بازدید
استفاده از راهنمای محلی یا تورهای تخصصی برای بهره‌برداری بهتر از بازدید
همراه داشتن دوربین برای ثبت جزئیات زیبای معماری
جاذبه‌های گردشگری اطراف
سوالات متداول
۱. مدرسه غیاثیه در کدام قرن ساخته شده است؟
حدود نیمه اول قرن نهم هجری قمری (سال ۸۳۰ هجری قمری).
۲. چه بخش‌هایی از مدرسه غیاثیه هنوز باقی مانده است؟
سردر و دو مناره باشکوه آن.
۳. تزئینات مناره‌ها از چه موادی ساخته شده‌اند؟
آجر، گچ و کاشی‌های فیروزه‌ای.
۴. چه رویدادی باعث تخریب بخش عمده‌ای از مدرسه شد؟
سیل سال ۱۰۴۵ هجری قمری.
۵. نام دیگر مدرسه غیاثیه چیست؟
مدرسه شرفیه.
