خانه قمگردی

در کنار حرم نورانی حضرت فاطمه معصومه (سلام‌الله‌علیها)، بنایی خودنمایی می‌کند که شکوه و سادگی را در قالبی معنوی به تصویر کشیده است: مسجد اعظم. این بنای تاریخی نه‌تنها محلی برای عبادت و تعلیم است، بلکه جلوه‌گاه هنر و اندیشه اسلامی در قرن معاصر نیز به شمار می‌آید. است که باید آن را از نزدیک دید، لمس کرد و با آن به درک تازه‌ای از زیبایی و معنویت رسید.

تاریخچه مسجد اعظم

مسجد اعظم قم در سال ۱۳۷۳ هجری قمری به همت مرجع بزرگ شیعه، حضرت آیت‌الله العظمی بروجردی و در روز میلاد امام رضا (ع) بنیان گذاشته شد. ایشان با مشاهده نبود مسجدی مناسب در کنار حرم مطهر حضرت معصومه (س)، تصمیم به ساخت مسجدی در خور شأن این مکان مقدس گرفتند؛ بنایی که علاوه بر عبادت، پایگاه تعلیم و تدریس مراجع عالی‌قدر نیز باشد.

معماری مسجد

معماری مسجد حاصل هنر استاد حسین لرزاده، معمار معروف ایرانی، و کاشی‌کاری نفیس استاد حسین برهانی اصفهانی است.

بنای این مسجد با گنبدی چشم‌نواز و دو مناره‌ی بلند به ارتفاع شصت متر از سطح زمین، سه ایوان مجلل و دو شبستانی که به سوی شمال گشوده شده‌اند، جلوه‌ای از معماری فاخر اسلامی را به نمایش می‌گذارد. در طراحی و ساخت این مجموعه‌ی بزرگ، آمیزه‌ای از عناصر معماری سنتی ایرانی با روش‌های نوین ساختمانی به کار رفته است. مسجد اعظم از حیث وسعت و تزئینات، در دنیای اسلام نمونه‌ای کم‌نظیر به‌شمار می‌رود. استحکام سازه به گونه‌ای است که متخصصان معماری، طول عمر آن را بالغ بر هزار سال پیش‌بینی کرده‌اند؛ چراکه معمار آن، برای تقویت اسکلت گنبد، از مفتول‌های مقاوم بهره برده و نقاط اتصال را با جوش اکسیژن مقاوم‌سازی کرده است. سپس این ساختار با لایه‌هایی از آجر از هر سو پوشانده شد و داخل و بیرون آن با ملات ترکیبی از سیمان، آهک و ماسه اندود گردید.

چهار شبستان در دل این مسجد جای گرفته‌اند؛ شبستان مرکزی که در زیر گنبد قرار دارد، چهارصد متر مربع مساحت دارد و هر یک از شبستان‌های جانبی در حدود نهصد متر مربع گسترده‌اند. همچنین در شمال مسجد شبستانی به وسعت تقریبی سیصد متر مربع وجود دارد. در ضلع غربی، سرویس‌های بهداشتی، وضوخانه و سالنی برای آسایش خادمان بنا شده است. کتابخانه‌ای بزرگ و سالن مخزن نیز در همین سمت قرار دارد که البته به‌سبب گسترش و ساخت صحن حضرت جوادالائمه، دستخوش تغییراتی شده‌اند. در میانه‌ی صحن، حوضی دل‌انگیز قرار دارد که بر جلوه‌ی معماری مجموعه افزوده است.

در سبک معماری اسلامی این مسجد، گنبدی عظیم با قطر سی متر و ارتفاع پانزده متر از سطح پشت‌بام و ۳۵ متر از کف شبستان ساخته شده است. گلدسته‌ها دارای ارتفاعی معادل ۲۵ متر از سطح پشت‌بام و ۴۵ متر از زمین هستند و هر یک مأذنه‌ای پنج‌متری را در خود جای داده‌اند. افزون بر این، برجی ساعتی با طراحی زیبا در بخش شمالی مسجد قرار دارد که از چهار سوی اطراف قابل مشاهده است. از منظر تزیینات، کاشی‌کاری‌ها و زیبایی‌های هنری اسلامی، این مسجد را می‌توان یکی از شاهکارهای کاشی‌کاری معاصر برشمرد.

گنبد این بنای فاخر، چه از درون و چه از بیرون، مزین به کاشی‌کاری‌ها و نقش‌مایه‌های متنوع و چشم‌نواز است. چهار گوشه‌ی آن با نیم‌طاق‌هایی برجسته طراحی شده که طرح کلی آن را به صورتی دایره‌وار و منطبق بر نقشه‌ی یزدی درآورده‌اند. همچنین طاق پوششی آن به سبک عرق‌چین شکل گرفته است. مسجد اعظم در پرتو آیه شریفه‌ی «لَمَسْجِدُ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ…» از همان آغاز، با نیت خالصانه و بر پایه‌ی تقوا و اخلاص بنیان نهاده شده است.

انگیزه ساخت مسجد اعظم

یکی از مهم‌ترین دلایل حضرت آیت‌الله العظمی بروجردی برای پایه‌گذاری مسجدی با این عظمت در جوار حرم حضرت فاطمه معصومه (سلام‌الله‌علیها)، نبود مکان شایسته‌ای برای عبادت زائران در آن محدوده بود؛ ایشان احساس می‌کردند که بارگاه کریمه اهل بیت فاقد فضای روحانی مناسب برای بهره‌گیری معنوی زائران است. از همین‌رو، با درک این کمبود محسوس، تصمیم به احداث مسجدی بزرگ گرفتند. به نقل از چهره‌هایی چون آیت‌الله فاضل لنکرانی، خود ایشان چنین فرموده بودند: «قصد دارم در کنار حرم حضرت فاطمه معصومه، مسجدی نظیر مسجد گوهرشاد در حرم حضرت رضا (علیه‌السلام) بنا کنم.»

در عین حال، ایشان با نگاهی دوراندیشانه آینده حوزه علمیه قم را نیز در نظر داشتند؛ حوزه‌ای که روزی برای ارائه دروس سطوح عالی به‌ویژه درس خارج فقه مراجع تقلید، به فضایی گسترده نیاز پیدا می‌کند. اکنون می‌بینیم این پیش‌بینی به حقیقت پیوسته و طلابی از اقصی نقاط دنیا برای تحصیل به قم می‌آیند و بسیاری از مراجع عظام در همین مکان تدریس می‌کنند. افزون بر آن، آیین‌های عبادی ویژه مانند اعتکاف و سایر مراسم مذهبی نیز در این مسجد با شکوه خاصی برگزار می‌گردد. وجود مرقد مطهر این عالم ربانی در کنار ورودی غربی مسجد نیز گواهی است بر اخلاص و نیت پاک ایشان در احداث این بنای مقدس.

در واپسین روزهای ماه مبارک رمضان سال ۱۳۷۱ هجری شمسی، با توجه به ازدحام زائران و نیاز روزافزون به فضاهای عبادی در مجاورت حرم مطهر، و در شرایطی که به دلیل برخی موانع بهره‌برداری کامل از ظرفیت مسجد ممکن نبود، با دستور مقام معظم رهبری و رعایت ضوابط شرعی و قانونی، دیوار حائل میان مسجد اعظم و مسجد بالاسر حرم برداشته شد. پس از این تصمیم، مسئولیت امور خدماتی و اداری مسجد به آستانه مقدسه واگذار گردید.

ویژگی‌های منحصر به فرد مسجد

• گنبد بزرگ و منحصر به‌فرد با نقشه یزدی
• کاشی‌کاری‌های ظریف و پرجزئیات اسلامی
• وجود کتابخانه و سالن خادمان
• برج ساعت زنگ‌دار قابل رؤیت از چهار جهت
• چهار شبستان با مجموع زیربنایی بالغ بر ۲۵۰۰ متر مربع
• حوض مرکزی برای زیباسازی و طراوت فضا
• بنای مسجد به صورت تلفیقی از معماری سنتی و مدرن ساخته شده است.

کارکردهای مسجد اعظم

مسجد اعظم فراتر از یک بنای مذهبی ساده است. این مسجد محل تدریس مراجع عظام، برگزاری درس خارج فقه، محل برگزاری مراسم اعتکاف، مجالس عزاداری، مناسبت‌های ملی و مذهبی، و تجمعات دینی و سیاسی است. در شب‌های قدر و ماه رمضان، این مسجد میزبان هزاران مؤمن و روزه‌دار می‌شود.

درس خارج مراجع تقلید در مسجد اعظم

حضرات آیات عظام جعفر سبحانی، ناصر مکارم شیرازی، عبدالله جوادی آملی، حسین نوری همدانی و سید موسی شبیری زنجانی دروس خارج فقه و اصول را در مسجد اعظم برگزار می کنند.

نقش مسجد اعظم قم در انقلاب اسلامی ایران

مسجد اعظم قم، افزون بر جایگاه مذهبی و علمی‌اش، از مهم‌ترین کانون‌های انقلابی در سال‌های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به شمار می‌رود. این مسجد از دهه ۴۰ شمسی به پایگاه تجمع‌های مردمی و اعتراضات علیه حکومت پهلوی تبدیل شد. نخستین نشانه‌های حرکت انقلابی در مسجد، با سخنرانی محمد صادقی تهرانی در سال ۱۳۴۱ و پس از آن، سخنرانی تاریخی امام خمینی (ره) در ۲۶ فروردین ۱۳۴۳ شکل گرفت.

در دی‌ماه ۱۳۵۶، آیت‌الله گلپایگانی با ایراد سخنانی در این مسجد، موضوعاتی چون تاریخ شاهنشاهی، وضعیت بانک‌ها و مسائل اجتماعی را به چالش کشیدند که بازتاب وسیعی در کشور داشت. پس از آن، مسجد اعظم میزبان مراسم‌های گرامیداشت شهدای تبریز، یزد و سایر شهرها بود. در اردیبهشت ۱۳۵۷، تجمع گسترده طلاب و مردم قم در این مکان، زمینه‌ساز تظاهرات‌های بزرگ‌تری شد.

سال ۱۳۵۷ مسجد اعظم عملاً به سنگر مقاومت مردمی تبدیل شد. در جریان مراسم‌های متعددی همچون شب هفت سیدمهدی گلپایگانی و سالگرد واقعه فیضیه، حضور پرشور مردم و طلاب در این مسجد، زمینه‌ساز تداوم مبارزه بود. تجمع‌های بزرگی در دی‌ماه همان سال نیز از همین مکان آغاز شد.

در بهمن ۱۳۵۷، با نزدیک شدن به پیروزی انقلاب، مسجد اعظم محل تحصن علما، فرهنگیان و مردم قم برای حمایت از بازگشت امام خمینی (ره) بود. این مسجد نه تنها نماد عبودیت و علم، بلکه نماد مقاومت و پایداری مردم قم نیز محسوب می‌شود؛ جایگاهی که تا امروز نیز منزلت خود را حفظ کرده و همچنان محل تجمع طلاب، زائران و دلدادگان انقلاب است.

بهترین زمان برای بازدید

ماه رمضان، ایام خاص مذهبی مانند میلاد و شهادت معصومین، و فصل بهار بهترین زمان برای بازدید است. در این ایام، مسجد علاوه بر زیبایی معماری، جلوه‌ای روحانی و پویاتر نیز به خود می‌گیرد.

نکاتی برای بازدیدکنندگان

• با پوشش مناسب و احترام به فضای معنوی وارد شوید.
• به سکوت و آرامش داخل شبستان‌ها احترام بگذارید.
• از عکاسی در حین مراسم عبادی خودداری کنید.
• در ساعات اقامه نماز، ورود و خروج با احتیاط و رعایت نظم صورت گیرد.
• اطلاعات تاریخی مسجد را از راهنمایان یا بروشورهای موجود دریافت کنید.

جاذبه‌های اطراف مسجد

• حرم مطهر حضرت معصومه (س)
• مدرسه فیضیه، محل تدریس مراجع
• بازار سنتی قم، برای خرید سوغات
• موزه آستانه مقدسه
• رستوران‌ها و مراکز پذیرایی با غذای سنتی

پرسش های متداول

1. مسجد اعظم در چه سالی ساخته شد؟
در سال ۱۳۷۳ هجری قمری، در روز میلاد امام رضا (ع).

2. معمار مسجد اعظم چه کسی بود؟
استاد حسین لرزاده.

3. چه چیزی باعث استحکام فوق‌العاده مسجد شده است؟
استفاده از اسکلت فلزی، جوشکاری اکسیژنی، و ملات سیمانی.

4. گنبد مسجد چه مشخصاتی دارد؟
قطر ۳۰ متر، ارتفاع ۳۵ متر از کف شبستان، با کاشی‌کاری نفیس داخلی و خارجی.

5. کارکردهای مسجد اعظم چیست؟
محل برگزاری نماز، دروس حوزوی، مراسم مذهبی، و تجمعات دینی و سیاسی.