مدرسه علمیه آیت‌الله العظمی گلپایگانی؛ یکی از قطب‌های آموزشی حوزه علمیه قم
اگر در جستجوی یکی از مهم‌ترین قطب‌های علمی و مذهبی ایران در قلب قم هستید، مدرسه علمیه آیت‌الله العظمی گلپایگانی را از دست ندهید. این بنای باشکوه نه‌تنها گنجینه‌ای از تاریخ حوزه علمیه است، بلکه با معماری منحصربه‌فرد و فعالیت‌های گسترده علمی، یکی از جاذبه‌های ارزشمند شهر قم برای علاقه‌مندان به گردشگری مذهبی و علمی به شمار می‌رود.
- تاریخچه مدرسه
- معماری مدرسه
- ویژگی‌های منحصربه‌فرد مدرسه
- کاربری مدرسه
- کتابخانه غنی؛ گنجینه‌ای از دانش دینی
- اساتید برجسته و نام‌آوران علمی
- مروری بر زندگی آیت‌الله العظمی سید محمدرضا گلپایگانی
- فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی
- اقدامات عام‌المنفعه
- بهترین زمان بازدید
- نکاتی که برای بازدید باید رعایت کرد
- جاذبه‌های گردشگری اطراف
- پرسش و پاسخ
قم، با عنوان پایتخت مذهبی ایران، همواره میزبان مسافران و زائرانی از اقصی نقاط کشور و جهان بوده است. در میان مکان‌های دیدنی و معنوی این شهر، مدرسه علمیه آیت‌الله العظمی گلپایگانی جایگاه ویژه‌ای دارد. این مرکز علمی و مذهبی، نه‌تنها به‌دلیل موقعیت ممتازش در نزدیکی حرم حضرت معصومه (س)، بلکه به خاطر جایگاه علمی، معماری زیبا و تاریخ پربارش، یکی از نقاط برجسته برای بازدید است.
تاریخچه مدرسه
مدرسه علمیه آیت‌الله العظمی گلپایگانی در دهه‌های پایانی قرن چهاردهم شمسی، با حمایت و نظارت مستقیم آیت‌الله سید محمدرضا گلپایگانی در مجاورت حرم حضرت معصومه(س) و در خیابان ارم احداث شد. محل قرارگیری این بنا دقیقاً کنار مرقد علی‌بن‌بابویه و روبه‌روی قبرستان تاریخی شیخان است؛ موقعیتی که آن را در متن زندگی دینی و زیارتی شهر قرار می‌دهد. از همان آغاز تأسیس، هدف مدرسه پرورش طلاب علوم دینی و گسترش فرهنگ اسلامی در سطحی گسترده بود.
معماری مدرسه
این مدرسه با مساحتی بالغ بر ۴۰۰۰ مترمربع، از سبک‌های اصیل و سنتی معماری اسلامی بهره گرفته است. بخش جنوبی بنا شامل مسجدی باشکوه با گنبدی ساده و دو مناره بلند است که نمایی آرامش‌بخش و روحانی به کل مجموعه می‌بخشد. درهای چوبی، طاق‌های ضربی، رواق‌های مزین‌شده و استفاده از مصالح سنتی، فضای تاریخی و مذهبی مدرسه را تقویت کرده‌اند. چیدمان حجره‌ها در پیرامون صحن مرکزی، نمونه‌ای از معماری رایج مدارس سنتی حوزوی در ایران است.
ویژگی‌های منحصربه‌فرد مدرسه
مدرسه آیت‌الله گلپایگانی به عنوان یکی از مدارس سطح عالی حوزه علمیه قم، روزانه میزبان بیش از ۴۰۰ جلسه آموزشی در رشته‌های مختلف علوم اسلامی است. این کلاس‌ها از دروس خارج فقه و اصول گرفته تا تفسیر و کلام را شامل می‌شوند. همچنین حضور مراجع بزرگ و اساتید شناخته‌شده، باعث شده تا این مدرسه به یکی از پرترددترین و فعال‌ترین مراکز علمی حوزه بدل شود.
کاربری مدرسه
در آغاز تأسیس، مدرسه گلپایگانی عمدتاً بر آموزش سطوح بالای علوم دینی تمرکز داشت و بستری برای طلاب مستعد و جدی در این عرصه فراهم می‌کرد. مسجد مدرسه نیز محل اقامه نماز جماعت توسط آیت‌الله صافی گلپایگانی بود و مکانی برای ترویج آموزه‌های دینی به شمار می‌رفت.
امروزه نیز کاربری مدرسه تغییر چندانی نکرده است. کلاس‌های منظم دروس حوزوی، جلسات پژوهشی، مناظرات علمی و حضور پژوهشگران در کتابخانه آن، گواهی بر پویایی فعلی آن است. این مدرسه همچنان یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های تربیت نیروهای متخصص دینی در کشور محسوب می‌شود.
کتابخانه غنی؛ گنجینه‌ای از دانش دینی
کتابخانه مدرسه که در سال ۱۳۶۹ هجری شمی تأسیس شد، امروزه پس از کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، دومین کتابخانه مهم حوزه در زمینه نسخه‌های خطی به شمار می‌آید. منابع اولیه آن از سوی خود آیت‌الله گلپایگانی اهدا شد و با گذر زمان، با کتاب‌های چاپی و خطی غنی‌تر شد. این کتابخانه امروز پشتیبان اصلی پژوهش‌های دینی و علمی حوزه است.
اساتید برجسته و نام‌آوران علمی
مدرسه گلپایگانی همواره میزبان علمای بزرگ بوده است. از جمله این افراد می‌توان به آیات عظام محمد فاضل لنکرانی، لطف‌الله صافی گلپایگانی، سید هاشم حسینی بوشهری و استاد محسن فقیهی اشاره کرد. بسیاری از بزرگان حوزه، جلسات مهم درس خارج خود را در همین مدرسه برگزار می‌کردند.
مروری بر زندگی آیت‌الله العظمی سید محمدرضا گلپایگانی
سید محمدرضا گلپایگانی در هشتم ذی‌القعده سال ۱۳۱۶ هجری قمری در روستای گوگد، واقع در نزدیکی گلپایگان، متولد شد. پس از از دست دادن پدر و مادر در سنین کودکی، دوران تحصیلی خود را در گلپایگان آغاز کرد. وی نزد اساتیدی چون سیدمحمدحسن خوانساری و محمدتقی گوگدی گلپایگانی علوم حوزوی را فراگرفت و سپس به اراک و پس از آن به قم مهاجرت کرد. او از محضر استادانی چون عبدالکریم حائری یزدی، میرزای نائینی و سیدابوالحسن اصفهانی بهره‌مند شد.
جایگاه علمی و تدریس
آیت‌الله گلپایگانی از همان سال‌های جوانی، اجازه اجتهاد و روایت را از اساتید برجسته دریافت کرد. او از اعضای اصلی گروه استفتاء حائری یزدی بود و در تدریس کتاب‌های فقهی نظیر «کتاب الصلاة» نقش مهمی ایفا کرد. وی پس از درگذشت آیت‌الله بروجردی در سال ۱۳۴۰ شمسی، به مرجعیت رسید و تا سال ۱۳۷۲ش بیش از سه دهه به عنوان مرجع تقلید فعالیت داشت. در طول ۷۵ سال تدریس، ۶۰ سال به تدریس درس خارج فقه و اصول پرداخت که این کلاس‌ها از پرمخاطب‌ترین جلسات علمی در حوزه قم بودند.
شاگردان برجسته
شاگردان فراوانی از محضر علمی این استاد فرزانه بهره بردند که بسیاری از آنان بعدها به مقام‌های بالای علمی و اجرایی در کشور رسیدند. از جمله آنان می‌توان به سید محمد حسینی بهشتی، مرتضی مطهری، ناصر مکارم شیرازی، جعفر سبحانی، علی‌اکبر فیض مشکینی، محمد مفتح، اکبر هاشمی رفسنجانی و لطف‌الله صافی گلپایگانی اشاره کرد.
آثار علمی ماندگار
آیت‌الله گلپایگانی بیش از ۴۰ عنوان کتاب در زمینه‌های مختلف فقه و اصول از خود به جای گذاشت. برخی از این آثار تألیف مستقیم وی بودند و برخی دیگر از تقریرات شاگردانش شکل گرفته‌اند. کتاب‌هایی چون «الدُّرّ المنضود فی أحکام الحدود»، «بُلغة الطالب فی شرح المکاسب»، «مجمع‌المسائل» و «رساله توضیح‌المسائل» از مهم‌ترین این آثار به شمار می‌روند.
فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی
با وجود آن‌که آیت‌الله گلپایگانی تمایل چندانی به فعالیت مستقیم سیاسی نداشت، اما در برهه‌هایی از تاریخ همچون قیام ۱۵ خرداد و واقعه مدرسه فیضیه، مواضع صریحی علیه اقدامات رژیم پهلوی اتخاذ کرد. هرچند از نظر رویکرد کلی، وی را مرجعی میانه‌رو می‌دانستند که بیشتر بر اصلاح و نقد عملکردها متمرکز بود تا بر مبارزه آشکار. با این حال، نقش او در پشتیبانی از نهضت امام خمینی و حمایت از جریان انقلاب اسلامی قابل توجه است.
اقدامات عام‌المنفعه
در کنار مسئولیت‌های علمی و مرجعیتی، آیت‌الله گلپایگانی در تأسیس نهادهای خیریه نیز پیشگام بود. راه‌اندازی بیمارستان، دارالقرآن، مدارس علمیه متعدد و مرکز اسلامی در لندن از جمله اقدامات مؤثر اجتماعی او محسوب می‌شود.
تأسیس بیمارستان ویژه طلاب
در جریان حادثه مدرسه فیضیه، که در آن طلاب به شدت مورد ضرب و شتم عوامل رژیم پهلوی قرار گرفتند، به دستور ساواک هیچ بیمارستانی مجروحان را نپذیرفت. در این شرایط، آیت‌الله گلپایگانی تصمیم گرفت تا بیمارستانی ویژه طلاب و روحانیون تأسیس کند تا در آینده در چنین بحران‌هایی بی‌پناه نمانند. این بیمارستان در دوران انقلاب و دفاع مقدس نیز خدمات گسترده‌ای به همه اقشار ارائه داد و تا به امروز نیز فعال است.
دستور اختصاص سهم امام به ساخت خانه‌های عالم
یکی دیگر از دغدغه‌های آیت‌الله گلپایگانی، وضعیت اسکان روحانیون در مناطق تبلیغی بود. ایشان با صدور حکمی مهم، به مردم اجازه دادند سهم امام را مستقیماً صرف ساخت خانه‌های عالم در شهرها و روستاها کنند، تا طلاب مبلغ، محلی برای اقامت و فعالیت داشته باشند.
دارالقرآن؛ پاسخی علمی به شبهات اهل تسنن
برای مقابله با اتهام بی‌توجهی شیعیان به قرآن، آیت‌الله گلپایگانی دستور تأسیس دارالقرآن را صادر کرد. در این نهاد قرآنی، فعالیت‌های گسترده‌ای در زمینه نشر قرآن، به‌ویژه چاپ و توزیع نسخه‌های قرآنی چاپ بغداد در میان حجاج و مسلمانان کشورهای عربی انجام گرفت. همچنین ایشان آموزش سراسری قرآن برای دانش‌آموزان را در دستور کار قرار دادند که بر اساس آمارها، ۱۹ هزار دانش‌آموز در ۲۵ جلسه قرآنی تحت پوشش قرار گرفتند.
راه‌اندازی نخستین مرکز کامپیوتری معجم فقهی
در دوره‌ای که فناوری اطلاعات هنوز در ایران نوپا بود، آیت‌الله گلپایگانی با آینده‌نگری خاص، نخستین مرکز کامپیوتری معجم را راه‌اندازی کرد. در این مرکز، حدود ۷۰۰۰ جلد کتاب فقهی، عمدتاً چاپ‌های قدیمی، به‌صورت نرم‌افزارهایی با قابلیت جستجوی موضوعی و دسته‌بندی‌های دقیق آماده‌سازی شدند؛ گامی بلند در جهت به‌روزرسانی منابع فقهی.
وفات و تشییع باشکوه
آیت‌الله گلپایگانی پس از ۳۰ سال مرجعیت و خدمات ارزنده، در روز جمعه ۱۸ آذرماه ۱۳۷۲ (۲۴ جمادی‌الثانی ۱۴۱۴ ق) در ۹۸ سالگی در قم دارفانی را وداع گفتند. در پی این ضایعه، دولت وقت جمهوری اسلامی ایران، هفت روز عزای عمومی و یک روز تعطیل رسمی اعلام کرد. پیکر مطهر ایشان ابتدا در تهران و سپس در قم تشییع شد و پس از اقامه نماز توسط آیت‌الله صافی گلپایگانی، در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد. رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نیز در مراسم تشییع پیکر ایشان در تهران شرکت داشتند.
بهترین زمان بازدید
با توجه به قرارگیری مدرسه در کنار حرم مطهر حضرت معصومه(س)، بهترین زمان برای بازدید، ایام مذهبی و زیارتی است که حال و هوای روحانی قم به اوج می‌رسد. همچنین فصل پاییز و بهار با آب و هوای مطبوع، فرصت مناسبی برای بازدیدکنندگان ایجاد می‌کند.
تماشای کلیپ نگاهی کوتاه به مدرسه آیت الله گلپایگانی
نکاتی که برای بازدید باید رعایت کرد
حتماً قبل از ورود، درباره ساعات باز بودن مدرسه و امکان بازدید عمومی استعلام بگیرید.
رعایت حجاب کامل برای بانوان و پوشش مناسب برای آقایان ضروری است.
عکس‌برداری حرفه‌ای بدون هماهنگی با مدیریت مدرسه ممکن است محدود باشد.
حفظ آرامش در فضای مدرسه به احترام طلاب و کلاس‌های در حال برگزاری توصیه می‌شود.
جاذبه‌های گردشگری اطراف
بازدید از این مدرسه می‌تواند با گشت‌وگذار در سایر جاذبه‌های مذهبی و تاریخی قم همراه شود. برخی از این مکان‌ها عبارت‌اند از:
حرم مطهر حضرت معصومه(س): تنها چند قدم تا بارگاه نورانی.
قبرستان شیخان: مدفن علما و شهدای بزرگ.
موزه آستان مقدس قم: مکانی غنی برای آشنایی با میراث مذهبی و تاریخی شهر.
مدرسه فیضیه: دیگر مرکز مهم آموزشی حوزه که محل وقایع تاریخی مهمی بوده است.
بازار قم: بازاری سنتی با معماری تاریخی و حال‌وهوای محلی.
پرسش و پاسخ
۱. مدرسه علمیه آیت‌الله گلپایگانی در کجای قم قرار دارد؟
در خیابان ارم، کنار مرقد علی‌بن‌بابویه و روبه‌روی قبرستان شیخان، نزدیک حرم حضرت معصومه(س).
۲. روزانه چند جلسه آموزشی در این مدرسه برگزار می‌شود؟
بیش از ۴۰۰ جلسه در موضوعات مختلف علوم دینی.
۳. کتابخانه مدرسه از چه لحاظ اهمیت دارد؟
از نظر نسخه‌های خطی پس از کتابخانه مرعشی در رتبه دوم قم قرار دارد.
۴. برخی از اساتید مشهور این مدرسه چه کسانی بودند؟
آیات عظام فاضل لنکرانی، صافی گلپایگانی، حسینی بوشهری و استاد فقیهی.
۵. چه جاذبه‌هایی در اطراف این مدرسه وجود دارد؟
حرم حضرت معصومه، قبرستان شیخان، مدرسه فیضیه، موزه آستان و بازار سنتی قم.
مدرسه خان قم؛ گوهر معماری از عصر صفویه تا امروز
