خانه قمگردی

مقدمه

در دل محله‌ای کهن از بافت تاریخی قم، جایی نه‌چندان دور از همهمه بازار و در نزدیکی چهل اختران، بنایی آرام و دلنشین قد برافراشته که تلفیقی از معنویت، تاریخ و هنر ایرانی است. بقعه امامزاده اسماعیل یا همان «سید سربخش» با گنبد فیروزه‌ای‌رنگ، گچ‌بری‌های باشکوه و فضای روح‌نواز خود، یکی از یادگارهای دوره ایلخانی است که قرن‌هاست میزبان زائران و دوست‌داران فرهنگ و معماری اسلامی است. این بقعه نه‌فقط محل دفن یکی از نوادگان امام صادق(ع)، بلکه نشانی از پایداری، ایمان و زیبایی در دل تاریخ پر فراز و نشیب قم است.

بقعه امامزاده اسماعیل (سید سربخش) در خیابان طالقانی (آذر) شهر قم، در کوچه‌ای روبه‌روی مجموعه چهل‌اختران و در محلّه‌ای به نام سید سربخش قرار دارد. این مکان به نام امامزاده سید سربخش شناخته می‌شود.

اهمیت بقعه امامزاده شاه اسماعیل

بقعه امامزاده شاه اسماعیل، علاوه بر ارزش مذهبی، نمادی از تاریخ اجتماعی و فرهنگی قم است. این بقعه، با قدمتی که به قرن هفتم هجری بازمی‌گردد، یکی از نقاط مهم گردشگری مذهبی قم محسوب می‌شود.

اختلافات تاریخی

مرحوم فیض معتقد است که در گذشته، در شهر قم دو بقعه با عنوان سید سربخش وجود داشته است. اما در جریان توسعه خیابان آذر (طالقانی)، یکی از آن‌ها به‌طور کامل ویران شد. شواهد و قرائنی که در ادامه بیان خواهد شد، نشان می‌دهد که بقعه باقی‌مانده متعلق به امامزاده اسماعیل است که در سال ۶۱۷ هجری قمری، یعنی حدود دو قرن و نیم پس از تألیف کتاب «تاریخ قم»، به شهادت رسیده و به همین دلیل، نامی از او در آن کتاب نیامده است.
بقعه‌ای که تخریب شده، به محمد عزیزی معروف به سید سربخش تعلق داشته که نامش در اغلب کتاب‌های تاریخی آمده است. این بقعه در بخش جنوبی تکیه درخت پیر قرار داشت و در پی احداث خیابان طالقانی به‌طور کامل نابود شد.

در برخی منابع انساب، نسب محمد عزیزی چنین ذکر شده است: محمد بن عبدالله عزیزی بن حسین بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن محمد دیباج بن امام صادق (ع). وی در نهروان به شهادت رسید و پیکرش را به قم منتقل کرده و در آنجا دفن کردند.
از مهم‌ترین دلایلی که نشان می‌دهد بقعه کنونی متعلق به امامزاده اسماعیل است، وجود نام او بر روی لوح مزار و کتیبه قدیمی کمربندی بقعه است؛ کتیبه‌ای که مربوط به قرن‌های گذشته است. اما از آنجا که امامزاده اسماعیل در قرن هفتم هجری می‌زیسته، در «تاریخ قم» نامی از او نیست، و از سوی دیگر، محمد عزیزی که دو قرن و نیم قبل از او زندگی می‌کرده در همان کتب تاریخی ذکر شده، و هر دو با لقب سید سربخش شناخته می‌شده‌اند و در مجاورت یکدیگر دفن شده‌اند، این تشابهات موجب شده تا برخی، اشتباهاً این بقعه را متعلق به محمد عزیزی بدانند.
محدث قمی می‌نویسد: طبق نقل «تاریخ قم»، محمد عزیزی از قم به بغداد رفت و در نهروان کشته شد. سپس پیکرش به قم بازگردانده شده و در نزدیکی مسجد رضائیه به خاک سپرده شده است. وی را با عنوان سید سربخش می‌شناخته‌اند. نسب او نیز چنین ذکر شده: محمد عزیزی، فرزند عبدالله بن حسین بن علی بن محمد بن امام جعفر صادق (ع).
احتمالاً چون محدث قمی شخص دیگری با این نام در «تاریخ قم» نیافته، بقعه را متعلق به محمد عزیزی دانسته و نسب او را با اندکی تفاوت نقل کرده است.

معماری بقعه

بر اساس کتیبه‌ای که در داخل بقعه امامزاده دیده می‌شود، این بنا در سال ۷۷۴ هجری قمری به دستور فردی به نام میر غیاث‌الدین محمد ساخته شده است. هرچند احداث آن به دوره‌ای پس از پایان حکومت ایلخانان مغول در ایران بازمی‌گردد، اما سبک معماری آن همچنان تحت تأثیر ویژگی‌های معماری ایلخانی است؛ به‌ویژه گنبد مخروطی‌شکل آن که از شاخصه‌های برجسته این دوره به‌شمار می‌رود. نوع گنبد و تزیینات گچ‌بری این بقعه شباهت زیادی به گنبدهای سبز قم دارد که تقریباً در همان بازه زمانی ساخته شده‌اند.
بنای بقعه در نمای بیرونی دارای طرحی هشت‌ضلعی با گنبدی هرمی و شانزده ترک است. در نمای داخلی، بنا تا ارتفاع چند متر چهارگوش است و در هر ضلع یک صفه وجود دارد. در قسمت فوقانی، با پیش‌آمدگی‌های گوشواره‌ای در زوایا، به هشت‌ضلعی تبدیل شده و در بالاترین بخش آن، کتیبه‌ای کمربندی با شانزده ضلع قرار گرفته و سقف گنبد بر آن استوار است.

گنبد بقعه حدود چهار متر ارتفاع دارد و با کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ تزیین شده است. در میانه سقف، ترنج‌هایی با نقش‌ونگارهای زیبا به چشم می‌خورد که پیرامون آن با کتیبه‌ای به خط ثلث به عرض تقریبی ۱۰ سانتی‌متر، و زنجیره‌ای از نقوش گچ‌بری به پهنای چند سانتی‌متر تزئین شده‌اند. زیباترین بخش تزیینی بنا را آرایش‌های ظریف پیشانی صفه‌ها، گوشواره‌ها و قوس‌ها تشکیل می‌دهد که با نقوش و کلمات متبرک آراسته شده‌اند.
در ورودی شمالی بقعه، ایوانچه‌ای با سبک معماری قرن هشتم هجری دیده می‌شود که با دهانه‌ای به عرض دو متر، پهنای یک متر و ارتفاع پنج متر تزئین شده است.
ظاهراً این بنا به دستور «غیاث‌الدین امیر محمد» از بزرگان خاندان علی صفی ساخته شده و تزیینات گچ‌بری آن، اثر هنرمند برجسته «علی بن محمد بن ابی شجاع» است. او با تأثیر از دود چراغ و پیه‌سوز، در طول سالیان، رنگ گچ را به جلوه‌ای خاص رسانده است.

در بالای محراب، کتیبه‌ای کمربندی به خط ثلث درشت و ممتاز وجود دارد که بغل‌ها و اسپر شاه‌نشین‌ها را نیز تزئین کرده و آیات سوره مبارکه فتح و یازده آیه از آغاز سوره دهر در آن حک شده است. بالاتر از این کتیبه، کتیبه دیگری به عرض ۵۰ سانتی‌متر و با دو حاشیه کنده‌کاری‌شده در زمینه‌ای از گل‌وبوته‌های برجسته گچ‌بری شده که متن آن چنین است:
«امر ببناء هذه العمارة الرفیعة المنیعة مرقد الامام المعصوم المظلوم اسماعیل بن محمّد بن الامام جعفر الصادق الصاحب الاعظم الاعدل الاعلم والى اقالیم الفضل و الکرم مستخدم (مستند) ارباب السیف و اصحاب القلم المنصور بنصرة خیر الناصرین غیاث الحق و الدنیا والدّین امیر محمّد بن المولى المخدوم الاعظم الاعدل الاعلم جمال الحق و الدنیا والدّین والدّین على (بن) الصفى اعلى اللَّه شانهما و رفع فوق الفرقدین مکانهما فى محرم الحرام سنة 774 هـ. ق) یا (776 هـ. ق)».

در مرکز بقعه، مرقدی قرار دارد که در سال ۱۳۷۰ شمسی، توسط اداره اوقاف و امور خیریه با ضریحی آلومینیومی پوشانده شد. کف روضه مطهر و دیوارهای اطراف آن تا ارتفاع یک‌ونیم متر با سنگ‌های مرمر تزیین شده‌اند. در سمت شرقی بقعه، مسجدی ساخته شده که راهی به درون بقعه دارد و برای مراسم مذهبی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این بنا در تاریخ ۱۷ آذر ۱۳۷۷ با شماره ۲۱۶۸ در فهرست آثار ملی و تاریخی ایران به ثبت رسیده است.

ویژگی‌های بقعه

گنبد مخروطی‌شکل شانزده‌ترکی با نمای فیروزه‌ای

ساخت بنا در سال ۷۷۴ قمری به دستور غیاث‌الدین محمد

تزیینات گچ‌بری هنرمندانه اثر علی بن محمد بن ابی شجاع

کتیبه‌های نفیس قرآنی با خط ثلث

معماری متاثر از سبک ایلخانی

وجود ضریح آلومینیومی و سنگ‌کاری مرمری در فضای داخلی

مسجد متصل به بقعه برای اقامه نماز و برگزاری مراسم مذهبی

نسب امامزاده

نسب شریف امامزاده اسماعیل در کتب انساب به این صورت آمده است: شاهزاده ابوالمعالی اسماعیل بن عبدالله بن حسین بن محمد بن حسین بن احمد بن محمد عزیزی بن حسین بن محمد اطروش بن علی بن حسین بن علی بن محمد دیباج بن امام صادق (ع).
بر اساس این نسب، امامزاده اسماعیل با پنج واسطه از نوادگان محمد عزیزی (صاحب بقعه‌ای که اکنون ویران شده) است و بقعه موجود متعلق به اوست. وی پس از تحصیل علوم دینی به نیشابور، دارالملک خراسان، رفت و به مقامی چنان والا رسید که سلطان محمد خوارزمشاه او را به عنوان نقیب‌النقبای کشور برگزید.
ابوالمعالی اسماعیل تا سال ۶۱۷ هجری قمری بدون هیچ رقیبی در تمام کشور نقیب‌النقباء بود و در همه امور مهم نظر او مورد توجه قرار می‌گرفت. حتی در زمان حمله مغول، ارکان حکومت نیشابور بر اساس نظر او از تسلیم خودداری کردند. پس از آن، او به قم مهاجرت کرد و در محله رضاباد (رضائیه، محل سکونت بیشتر سادات) ساکن شد.

داستان شهادت

امیرزاده «جته نوتان» پس از کشتار مردم ری، به سوی همدان رهسپار بود. در مسیر، برخی از بدخواهان که در سپاه مغول نفوذ کرده بودند، با انگیزه‌های مذهبی، قتل مردم قم را امری واجب و موجب اجر دانسته و جته نویان را به این کار تحریک کردند. مردم قم مقاومت کردند، اما با انهدام حصار شهر، مغولان وارد شده و قتل‌عام وحشیانه‌ای به راه انداختند که در پی آن، شهر به ویرانه‌ای تبدیل شد.
در این فاجعه، دو تن از نقبای سادات به شهادت رسیدند: یکی سید جعفر نقیب موسوی که در نزدیکی امامزاده ابراهیم دفن شده و بقعه‌ای بر فراز مزارش قرار دارد، و دیگری شاهزاده ابوالمعالی اسماعیل، مشهور به سید سربخش. چون او را عامل اصلی عدم تسلیم نیشابور می‌دانستند، سرش را از تن جدا کرده و نزد امیر بردند. سپس پیکر او را در خانه‌اش در محله رضاباد به خاک سپردند. بعدها سر او را از میان سرهای بریده یافته و در کنار پیکرش دفن کردند.

نکات بازدید

بازدید برای عموم آزاد است و ورودیه ندارد.

بهترین زمان بازدید، ساعات روز به‌ویژه صبح یا عصر برای بهره‌بردن از نور طبیعی داخل بقعه است.

برای بازدید بهتر، همراه داشتن راهنمای محلی توصیه می‌شود.

مکان آرام و معنوی برای زیارت، تأمل و عکاسی معماری.

در نزدیکی بازار سنتی قم قرار دارد و به‌راحتی با پای پیاده قابل دسترسی است.

جاذبه‌های اطراف

بقعه چهل اختران (روبه‌روی بقعه)

بازار تاریخی قم

تیمچه فرش قم

حمام تاریخی حاج عسکرخان

پرسش های متداول

۱. بقعه امامزاده اسماعیل در چه دوره‌ای ساخته شده است؟
در سال ۷۷۴ هجری قمری، پس از دوره ایلخانی.

۲. چه کسی دستور ساخت این بقعه را داده است؟
غیاث‌الدین امیر محمد از خاندان علی صفی.

۳. چرا امامزاده اسماعیل و محمد عزیزی هر دو با لقب «سید سربخش» شناخته می‌شوند؟
چون هر دو به شهادت رسیدند و در قم دفن شدند.

۴. چه تفاوتی میان این دو شخصیت وجود دارد؟
محمد عزیزی در مسیر زیارت کربلا شهید شد؛ اسماعیل در حمله مغول به قم.

۵. چه نوع معماری در ساخت این بقعه دیده می‌شود؟
معماری ایلخانی با گنبد مخروطی و گچ‌بری‌های ظریف.