خانه قمگردی

اگر به قم، پایتخت علمی شیعه سفر می‌کنید، بازدید از "کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی" Public Library of Ayatollah Marashi Najafi را از دست ندهید. این کتابخانه، با در اختیار داشتن بیش از ۸۵ هزار نسخه خطی و حدود یک میلیون جلد کتاب چاپی، نه تنها بزرگ‌ترین کتابخانه ایران از نظر نسخه‌های خطی است، بلکه به‌عنوان سومین کتابخانه بزرگ جهان اسلام نیز شناخته می‌شود. مردم قم آن را به اختصار «کتابخانه آقا نجفی » می نامند.

مقدمه: چرا کتابخانه مرعشی نجفی مقصدی مهم برای پژوهشگران و گردشگران است؟

در کنار بارگاه نورانی حضرت معصومه (س)، بنایی قرار دارد که نه‌تنها مأمن دانش‌پژوهان، بلکه محل زیارت اهل علم از سراسر دنیاست: کتابخانه عمومی آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی. این کتابخانه که با همت، تلاش شبانه‌روزی، و عشق بی‌پایان مرحوم آیت‌الله مرعشی تأسیس شده، نماد ایثار برای حفظ میراث مکتوب شیعه و اسلام است. پژوهشگران، مستشرقان و حتی علاقه‌مندان به معماری اسلامی، در این بنا فرصت گرانبهایی برای مطالعه، مشاهده، و تجربه دارند.

تاریخچه کتابخانه

تاریخچه کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی به بیش از هشتاد سال پیش بازمی‌گردد، زمانی که آیت‌الله مرعشی در نجف اشرف به تحصیل اشتغال داشت و با دغدغه‌ای عمیق نسبت به حفظ میراث مکتوب اسلامی، اقدام به جمع‌آوری نسخه‌های خطی و کتب نفیس نمود. در آن دوران، بسیاری از نسخه‌های ارزشمند خطی به‌دست دلالان و سوداگران بین‌المللی می‌افتاد و به قیمت ناچیز از کشورهای اسلامی خارج می‌شد. آیت‌الله مرعشی که از نخستین پیشگامان حفاظت از این آثار بود، به‌تنهایی و با هزینه‌های شخصی، گنجینه‌ای از متون کهن اسلامی را گردآوری کرد.

او برای خرید کتاب، از هزینه‌های روزمره خود می‌کاست، نماز و روزه استیجاری انجام می‌داد و حتی شب‌ها در یک کارگاه برنج‌کوبی مشغول کار می‌شد تا بتواند بودجه‌ای برای حفظ میراث فرهنگی اسلام تأمین کند. عشق او به علم و نسخه‌های خطی تا جایی بود که برای تهیه نسخه‌ای نادر از کتاب «ریاض العلماء» با حاکم انگلیسی نجف درگیر شد و به زندان افتاد. اما نه‌تنها مأیوس نشد، بلکه نسخه‌های متعددی از همان اثر را گردآوری کرد که امروزه در کتابخانه نگهداری می‌شود.

پس از مهاجرت به قم و اقامت دائمی در این شهر علمی، کتابخانه شخصی آیت‌الله مرعشی به یکی از منابع مهم علمی بدل شد. فضای خانه ایشان به‌سرعت از کتاب‌ها پر شد و بسیاری از علما و اندیشمندان از جمله علامه محمد قزوینی، عباس اقبال آشتیانی، بدیع‌الزمان فروزانفر، و آقابزرگ تهرانی برای استفاده از منابع کتابخانه به منزل ایشان می‌آمدند. با افزایش تعداد کتاب‌ها و محدودیت فضا، ایشان صدها جلد نسخه خطی را به کتابخانه‌هایی چون آستان قدس رضوی، آستانه حضرت معصومه، شاهچراغ و دانشگاه تهران اهدا نمود.

در دهه ۱۳۴۰، آیت‌الله مرعشی با ساخت مدرسه‌ای در خیابان ارم قم، طبقه‌ای را به کتابخانه‌ای عمومی اختصاص داد که به‌سرعت مورد استقبال طلاب و محققان قرار گرفت. اما حجم رو به گسترش منابع، نیاز به فضای بیشتری را ایجاب می‌کرد. بنابراین، در سال ۱۳۹۰ قمری (۱۹۷۰ میلادی) ایشان زمینی حدود ۱۰۰۰ متر مربع در مقابل مدرسه خریداری کرد و سنگ بنای کتابخانه‌ای مستقل را گذاشت. این بنای بزرگ، پس از چهار سال ساخت‌وساز، در ۱۵ شعبان ۱۳۹۴ قمری (۵ سپتامبر ۱۹۷۴ میلادی) با حضور ایشان و جمعی از علما و مردم افتتاح شد و از آن زمان با نام «کتابخانه موقوفه آیت‌الله مرعشی نجفی» فعالیت رسمی خود را آغاز کرد.

کتابخانه در روز افتتاح بیش از ۱۶۰۰۰ جلد کتاب چاپی و خطی در اختیار داشت و با گسترش روزافزون منابع، به یکی از بزرگ‌ترین و معتبرترین مراکز نگهداری و پژوهش نسخ خطی در ایران و جهان اسلام تبدیل شد. تمامی کتاب‌های ایشان در این مجموعه گردآوری و به‌صورت عمومی وقف شد تا میراث مکتوب شیعه در دسترس همه محققان قرار گیرد.

بنیانگذار کتابخانه

آیت الله العظمی ابوالمعالی سید شهاب ‌الدین مرعشی نجفی؛ از معدود مراجع تقلید شیعه پس از آیت‌ الله العظمی بروجردی است. در سال ۱۳۱۵ ق / ۱۲۷۶ ش در میان خانواده ای علمی و از تبار سادات آذربایجان در نجف اشرف زاده شد. وی از شاگردان آیات عظام شیخ عبدالکریم حائری، آقا ضیاء الدین عراقی، سید حسن صدر، میرزا ابوالحسن مشکینی،‌ محمد جواد بلاغی، میرزا مهدی آشتیانی، سید هبة الدین شهرستانی، میرزا عبدالله مامقانی و … بود و در ۲۷ سالگی به درجه اجتهاد رسید.

وی همچنین در اخلاق و عرفان از محضر آقا سیدعلی قاضی تبریزی، سید احمد کربلایی و میرزا جواد ملکی تبریزی بهره برد. علامه مرعشی نجفی، کتابخانه‌ای را تأسیس کرد که امروزه از لحاظ تعداد و کیفیت نسخه‌های خطی کهن اسلامی، نخستین کتابخانه ایران و سومین کتابخانه جهان اسلام به شمار می‌رود.

او هیچ‌ گاه برای سفر حج، مستطیع نشد و برای بسط و گسترش علوم اهل بیت (ع) مدرسه‌های مرعشیه، شهابیه، مهدیه و مؤمنیه را تأسیس کرد. مهم‌ترین تألیفات وی، تعلیقات مبسوط بر احقاق الحق شهید قاضی نور الله شوشتری، مشجرات آل الرسول (ص)، طبقات النسابین و حاشیه بر عمدة الطالب هستند.

او برای نوشتن برخی کتاب‌های خود به کشورهای مختلفی سفر کرد و با دانشمندان ادیان مختلف به گفتگو نشست. از ده ها نفر از دانشمندان بزرگ فرق اسلامی اجازه گرفت و خود به صدها نفر دیگر اجازه داد. آیت‌ الله العظمی مرعشی در سال ۱۴۱۱ ق / ۱۳۶۹ ش وفات نمود و بنا به وصیت خود، در کتابخانه‌ معظم خود – واقع در خیابان ارم قم – به خاک سپرده شد.

تولیت در داخل حرم حضرت معصومه در دو متری ضریح برای تدفین به ایشان جا دادند اما ایشان گفتند من از این قبر می‌گذرم؛ دوست دارم در راهرو ورودی کتابخانه زیر پای افرادی که دنبال علوم محمدی هستند دفن شوم و خاک پایشان سرمه چشم من باشد.

ریاست و تولیت کتابخانه

آیت الله دکتر سید محمود مرعشی نجفی، متولد ۱۳۲۰ در قم، کتابدار، نسخه‌شناس و کتاب‌شناس برجسته معاصر، ریاست و تولیت کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی را برعهده دارد. وی فرزند ارشد آیت‌الله العظمی سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی و از خاندان علمی مرعشی است.

آیت الله سید محمود مرعشی پس از طی تحصیلات عمومی، علوم حوزوی را نزد استادانی برجسته فرا گرفت و تا پایان عمر پدرش در درس خارج فقه وی شرکت داشت. علاقه عمیق او به علوم رجال، انساب، کتاب‌شناسی و نسخه‌شناسی موجب شد تا در این حوزه‌ها صاحب‌نظر گردد و آثار علمی متعددی منتشر کند. او علاوه بر تحصیلات حوزوی، دارای دکترای جامعه‌شناسی از دانشگاه لندن (۱۹۸۵) نیز هست و نقش مهمی در توسعه علمی و ساختاری کتابخانه مرعشی ایفا کرده است.

نفایس کتابخانه

عبارتند از: 

۱. خطوط نفیس علما و بزرگان

در مجموعه نسخه‌های خطی کتابخانه، آثار دستخطی نفیس و ارزشمندی از علمای برجسته، خوشنویسان و شخصیت‌های تاریخی مانند شیخ طوسی، محقق حلی، علامه حلی، شهید ثانی، ملا صدرا، شیخ بهایی، مجلسی اول و دوم، فیض کاشانی، سید نعمت‌الله جزایری، شیخ حر عاملی، آقا حسین خوانساری، شیخ مرتضی انصاری، شیخ فضل‌الله نوری، شیخ حسن صاحب جواهر، قاضی نورالله شوشتری و... نگهداری می‌شود.

۲. نسخه‌های خطی نفیس قرون مختلف

سده ۳ و ۴ هجری: اوراقی از قرآن به خط کوفی و نسخه‌ای از قرآن به خط علی بن هلال (ابن بواب) کتابت شده در سال ۳۹۲ق در بغداد، برخی بر پوست نوشته شده‌اند.

سده ۵ هجری: آثاری مانند تفسیر التبیان شیخ طوسی (۴۵۵ق)، نهج‌البلاغه (۴۶۹ق)، اعراب‌القرآن (۴۴۶ق).

سده ۶ هجری: نسخه‌هایی از النهایه و المبسوط شیخ طوسی، بصائر الدرجات، تبصره‌الادله، تفسیر الوسیط، و آثار متنوع در فقه، حدیث، لغت، ادب، بلاغت، طب و...

سده ۷ هجری: آثاری چون قانون و شفا از ابن سینا، نهج‌البلاغه (۶۵۵ق)، تفسیر ینابیع العلوم، اخلاق ناصری، ذخیره خوارزمشاهی و مجموعه‌ای از شعر و ادب.

سده‌های ۷ تا ۹ هجری: نسخه‌هایی از مفردات راغب اصفهانی، الذریعه، انوار الیقین، السیره ابن اسحاق، تفسیر کشف‌البیان و ده‌ها اثر بی‌نظیر دیگر که برخی تاکنون منتشر نشده‌اند.

۳. نسخه‌های خطی غیر اسلامی

در میان نسخ خطی، آثاری از ادیان و زبان‌های دیگر نیز وجود دارد مانند:

انجیل به خط لاتین (۷۰۰ ساله) بر روی پوست بز

انجیل به خط حبشی (۸۰۰ ساله)

اوستا به خط پهلوی

نسخه‌هایی به زبان سانسکریت با آرایش ویژه

۴. کتاب‌های چاپی نادر

برخی کتاب‌های چاپی نفیس کتابخانه:

انجیل به زبان ارمنی (قرن ۱۶)

تحریر اقلیدس (قرن ۱۶)

قانون ابن سینا، چاپ ۱۵۹۳م در رم

انجیل به عربی، چاپ قرن ۱۶

۵. موضوعات نسخه‌های خطی

موضوعات متنوعی شامل فقه، اصول، کلام، حدیث، فلسفه، عرفان، تاریخ، ادب، تفسیر، قرائت، اخلاق، طب، ریاضی، منطق، لغت، نجوم، بلاغت، علوم غریبه، انساب و... در این گنجینه بزرگ به چشم می‌خورد.

معماری و ساختار فیزیکی

نمای بیرونی کتابخانه تلفیقی از معماری سنتی ایرانی-اسلامی و اصول مدرن است. استفاده از آجر قمی، کاشی‌کاری معرق، طاق‌نماهای مقرنس و کتیبه‌های تزیینی، جلوه‌ای تاریخی و روحانی به بنا بخشیده است. ساختمان اصلی دارای چندین طبقه و بخش مختلف از جمله سالن مطالعه، مخزن کتب چاپی، سالن کتب خطی، تالار ویژه محققان، مرکز فهرست‌نویسی، سالن میکروگرافی، مرکز تبارشناسی و بخش کودک است.

 

ویژگی‌های کتابخانه

• بیش از ۸۵۰۰۰ عنوان نسخه خطی (در ۴۲۰۰۰ مجلد)
• حدود یک میلیون جلد کتاب چاپی فارسی، عربی، ترکی، اردو و لاتین
• ۱۲۰۰۰ میکروفیلم و بیش از ۳۰۰۰۰ جلد کتاب عکسی
• مرکز احیای نسخ خطی، میکروفیلم، آسیب‌شناسی، ترمیم و فهرست‌نویسی
• بزرگ‌ترین مرکز فهرست‌نگاری کتب خطی اسلامی در جهان
• سیستم رایانه‌ای پیشرفته برای جست‌وجو و فهرست‌برداری

شرایط عضویت در کتابخانه

کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی با بیش از ۲۷٬۰۰۰ عضو ثابت، یکی از پرترددترین مراکز علمی کشور به شمار می‌رود. روزانه حدود ۱۵۰۰ نفر و سالانه بالغ بر نیم میلیون نفر از امکانات این کتابخانه در دو نوبت صبح و عصر (۷ صبح تا ۹ شب) استفاده می‌کنند. این آمار تنها شامل اعضای رسمی است و پژوهشگران، استادان و دانشجویانی که با معرفی‌نامه یا به‌صورت مستقل مراجعه می‌کنند، در این شمارش لحاظ نشده‌اند.

عضویت در کتابخانه رایگان است و با دریافت کارت عضویت، تمامی خدمات آن از جمله دسترسی به کتاب‌های چاپی و خطی، میکروفیلم، میکروفیش، تصاویر و نسخه‌های تکثیرشده در اختیار اعضا قرار می‌گیرد. همچنین مؤسسات، مراکز پژوهشی و محققان می‌توانند به‌صورت حضوری یا مکاتبه‌ای از منابع غنی این مجموعه بهره‌مند شوند.

بهترین زمان بازدید

ساعات کاری کتابخانه همه‌روزه به‌جز ایام تعطیل از ساعت ۷ تا ۲۱ می‌باشد. برای بازدید علمی، هماهنگی قبلی با مدیریت الزامی است.

شماره تماس: 02537741970

نشانی: قم،خ. معلم غربی،خ. مرعشی نجفی

نشانی سایت: سایت کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی

 

نکاتی که برای بازدید باید رعایت کنیم

• همراه داشتن کارت شناسایی معتبر برای عضویت یا بازدید علمی
• رعایت سکوت و قوانین پژوهشی در سالن‌های مطالعه
• همراه داشتن نامه معرفی از نهاد علمی برای استفاده از منابع خطی
• امکان استفاده از خدمات نسخه‌برداری، اسکن و چاپ با پرداخت هزینه

جاذبه‌های گردشگری اطراف

• حرم حضرت معصومه (س)
• مدرسه فیضیه
• بازار قدیمی قم و گذرخان
• مسجد اعظم قم

۵ پرسش متداول از متن

۱. مؤسس کتابخانه کیست؟
آیت‌الله العظمی سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی.

۲. چه تعداد نسخه خطی در کتابخانه وجود دارد؟
بیش از ۸۵۰۰۰ عنوان نسخه خطی.

۳. ساعات بازدید از کتابخانه چگونه است؟
از ساعت ۷ صبح تا ۹ شب، به‌جز ایام تعطیل رسمی.

۴. آیا عموم مردم می‌توانند از کتابخانه استفاده کنند؟
بله، با عضویت یا نامه معرفی از مراکز علمی.

۵. مهم‌ترین فعالیت پژوهشی کتابخانه چیست؟
فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی و خدمات تحقیقاتی پیرامون میراث اسلامی.