مسجد و آب انبار سلماسی قم؛ پیوند سادگی با شکوه اندیشه

1404/02/21

اگر به دنبال تجربه‌ای متفاوت در دل کوچه‌پس‌کوچه‌های تاریخ معاصر ایران هستید، بازدید از مسجد و آب انبار سلماسی قم را از دست ندهید. این مسجد ساده و بی‌پیرایه، که زمانی محل تدریس امام خمینی(ره) بوده و خاستگاه حرکت‌های انقلابی پیش از انقلاب اسلامی ایران به شمار می‌رود، امروز به‌عنوان یکی از مکان‌های فرهنگی و مذهبی شاخص شهر قم، ثبت ملی شده و نمادی از پیوند دین، علم و مبارزه است.

مقدمه: چرا باید از مسجد سلماسی دیدن کرد؟
تاریخچه مسجد سلماسی
معماری: سادگی در خدمت معنویت
آب انبار مسجد سلماسی
- کتیبه آب‌انبار مسجد سلماسی
ویژگی‌های منحصربه‌فرد مسجد سلماسی
کاربری بنا در گذشته
خاطرات شاگردان امام در مسجد سلماسی
کاربری بنا در زمان حال
بهترین زمان بازدید
نکاتی که برای بازدید باید رعایت کنیم
جاذبه‌های گردشگری اطراف
۵ پرسش متداول درباره مسجد سلماسی

مسجد سلماسی قم یکی از مساجد تاریخی و انقلابی ایران است که محل تدریس امام خمینی(ره) در دهه ۳۰ شمسی بوده و با ساختاری ساده اما پرمعنا، در فهرست آثار ملی ثبت شده است. این مسجد، مکانی مناسب برای بازدیدهای فرهنگی و مذهبی در شهر قم است.

مقدمه: چرا باید از مسجد سلماسی دیدن کرد؟

در میان صدها مسجد تاریخی ایران، مسجد سلماسی به‌سبب نقش منحصربه‌فرد خود در تاریخ انقلاب اسلامی، جایگاهی ویژه دارد. بنایی که اگرچه از نظر معماری ساده و فاقد تزئینات مرسوم است، اما در دل خود خاطراتی از تدریس‌های حضرت امام خمینی (ره)، فعالیت‌های انقلابی، و فضای علمی خاصی را جای داده که آن را از سایر مساجد متمایز می‌سازد. بازدید از این مسجد، فرصتی برای لمس زنده تاریخ و فهم عمیق‌تر سلوک علمی و اخلاقی رهبر انقلاب است.

تاریخچه مسجد سلماسی

مسجد سلماسی در سال ۱۳۶۶ هجری قمری (۱۳۲۵ شمسی) با همت خیّری به نام حاج یحیی سلماسی از اهالی سلماس و بر زمین اهدایی محمد آقازاده، بازرگان قمی، ساخته شد. این مسجد از موقوفات آستانه مقدسه حضرت معصومه(س) می‌باشد. از ابتدا، بنای مسجد ساده و بدون تزئینات بود و تا سال‌ها هیچ‌گونه مرمتی بر آن انجام نشد. این بنا تا سال ۱۳۸۰ شمسی به همان شکل باقی مانده بود تا اینکه تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی مورد مرمت قرار گرفت. در ۱۶ شهریور ۱۳۸۳ نیز به همراه آب‌انبار مجاورش، با شماره ثبت ۱۱۰۹۸، در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.

در سال 1398 عملیات اجرایی پروژه بهسازی کف و جداره محور فرهنگی تاریخی مسجد سلماسی تا حسینیه ارک قم انجام شد.

معماری: سادگی در خدمت معنویت

مسجد سلماسی از لحاظ معماری، الگویی از سادگی و بی‌تکلّفی است. فاقد گنبدهای بزرگ، مناره‌های بلند یا کاشی‌کاری‌های پرزرق‌وبرق است، اما همین سادگی، فضای معنوی خاصی را برای عبادت و علم‌آموزی فراهم کرده است. ستون‌های ساده، بنای آجری، و استفاده کاربردی از فضا، ساختاری بی‌ادعا اما پرمفهوم به مسجد داده‌اند.

آب انبار مسجد سلماسی

آب‌انبار سلماسی یکی از آثار تاریخی متعلق به دوره پهلوی اول است که با معماری آجری و اجزایی همچون سردر ورودی، راه‌پله، بادگیر و مخزن ساخته شده است. این بنا با تزئینات زیبای کاربندی و استفاده هنرمندانه از آجرهای لعاب‌دار، جلوه‌ای خاص به خود گرفته و به‌دلیل ارزش معماری و تاریخی‌اش، با شماره ۱۱۰۹۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کتیبه آب‌انبار مسجد سلماسی

ز فیض ایزد منان خالق اکرم
بفضل شاه رسل آن پیمبر خاتم

جناب حاجی یحیی لک ز سلماسی
بعزم توشه عقبی سبق گرفت قدم

بارض اقدس قم برکه‌ای نمود بنا
که آب اوست گوارا چو کوثر و زمزم

بگیر جام ز کف کن ز آب مالامال
بنوش آب و نما لعن بر سپاه ستم

بیاد آر ز لب‌تشنگان کرب‌وبلا
که جمله جان بسپردند تشنه در لب یم

خوشا کسی که براه امام تشنه‌لبان
بشست دست خود از دِرهم و نشد دَرهم

هزار رحمت حق بر روان مردانی
که در صراط فتوت گذاردند قدم

جزای خیر دهد حق به بانی و بنّا
شفیع هر دو قیامت شود امام امم

چو خواستند ز مفلس ز سال تاریخش
بدیده کرد قبول و چنین نمود رقم

هزار و سیصد و شصت و پنج هست از هجرت
که شد تمام بقم این بنای مستحکم

ویژگی‌های منحصربه‌فرد مسجد سلماسی

محل تدریس دروس فقه و اصول حضرت امام خمینی(ره) در دهه ۳۰ شمسی
مرکز پخش اعلامیه‌های انقلابی پیش از انقلاب ۱۳۵۷
مکانی با فضای معنوی عمیق برای نمازگزاران و طلاب
سادگی و بی‌پیرایگی بنا با هویت کاملاً علمی-انقلابی
ثبت در فهرست آثار ملی به‌همراه آب‌انبار تاریخی مجاور

کاربری بنا در گذشته

در گذشته، مسجد سلماسی علاوه بر کاربری مذهبی، محلی برای تدریس امام خمینی(ره) بود. شهرت این مسجد از زمانی آغاز شد که امام به‌علت کمبود فضا در مسجد محمدیه، جلسات درس خود را به این مسجد منتقل کردند. در آن زمان، حدود ۸۰۰ نفر در جلسات درسی ایشان شرکت می‌کردند، تا جایی که بسیاری از طلاب روی پله‌ها یا بیرون مسجد می‌نشستند. پس از تبعید امام، این مسجد به پاتوق مبارزان انقلابی و محل توزیع اعلامیه‌های ایشان بدل شد.

خاطرات شاگردان امام در مسجد سلماسی

یاران امام خاطرات بسیاری از آن دوران نقل کرده‌اند که به اختصار به بعضی از آنها اشاره می‌شود:

آیت‌الله سید محمد حسن مرتضوی لنگرودی می‌فرماید:

حضرت استاد، ابتدا در مسجد کوچکی که نزدیک سه راه موزه بود، تدریس می‌کردند. چون مکان کوچک بود و شاگردان زیاد، پیشنهاد شد که جای دیگری را برای تدریس انتخاب فرمایند. ایشان مسجد سلماسی را انتخاب کردند. این، نشان دهنده تقوای ایشان بود. زیرا کسی که نزدیک حرم تدریس می‌کند، قاعدتاً باید به مسجد اعظم و یا حداقل مسجد امام برود. نه جایی مانند مسجد سلماسی که دور از حرم و داخل کوچه است!

در مسجد سلماسی، ابتدا ایشان روی زمین می‌نشستند. به هنگام درس، به ستون قسمت شمال شرقی تکیه می‌دادند و تا آخر درس دو زانو می‌نشستند. یک روز یکی از هم مباحثه‌ای‌های ما، برای ایشان پتویی پهن کرده بود. ولی امام آن روز روی پتو نشستند و بعد از درس به دوستمان فرمودند: «فردا پتو نیاورید.»

جمعیت درس که زیاد شد، از ایشان درخواست شد که روی منبر قرار بگیرند تا صدا به همگان برسد. ایشان آن روز منبر رفتن را بهانه‌ای برای موعظه طلبه‌ها قرار دادند. این موعظه همه را تحت تأثیر قرار داد. حضرت امام در بخشی از بیانات خود فرمودند:

مرحوم شیخ‌الشریعه اصفهانی، دار فانی را وداع می‌گوید. مرجعیت، تقریباً به مرحوم میرزای نائینی منتقل می‌شود. جمعیت شاگردان زیاد می‌شود. از این روی، از میرزا می‌خواهند که برای تدریس، به منبر تشریف ببرند. میرزا روی منبر قرار می‌گیرد و شروع می‌کند به گریه کردن و می‌فرماید: چه روزگاری شده که ما باید به منبر برویم. منبری که مشایخ بزرگ بر آن می‌نشستند.

برخی از شاگردان، چون به درس‌های متعددی می‌رفتند، گاه دیر در درس حاضر می‌شدند. ایشان از این وضع، ناراحت بودند. روزی فرمودند:

من نمی‌گویم به درس من بیایید، ولی هر درسی که می‌روید، سعی کنید از اول درس، حاضر باشید. مجلس روضه که نیست که به هر جای آن رسیدید، ثواب آن را ببرید!

حجت‌الاسلام و المسلمین عبدالعلی قرهی در این خصوص می‌گویند:

«امام در مسجد سلماسی که درس می‌فرمودند پای درس ایشان شاگردان زیادی می‌آمدند و جا نبود. هرچه به آقا عرض می‌کردیم که این جا تنگ است، یک جای دیگر تشریف ببرید، قبول نمی‌کردند. نظر آقایان دیگر هم این بود، نه ای که ما می‌خواستیم ترویج و تبلیغ ایشان را بکنیم. امام می‌فرمودند: «بیایید جلو، کم‏کم جا می‌شود.» جمعیت حتی روی سکوهای مسجد می‌نشستند و امام هم منبر می‌رفتند و با آن کثرت جمعیت درس می‌گفتند، تا این که ایشان را با التماس جهت تدریس به مسجد اعظم بردند. امام حاضر نبودند در جاهایی که مثلاً نمایش قدرت ایشان باشد حاضر شوند.»

کاربری بنا در زمان حال

تا چند سال پیش مرحوم آیت‌الله سید حسن مرتضوی لنگرودی از شاگردان حضرت امام در آن نماز جماعت برگزار می‌کرد. پس از رحلت ایشان نیز همچنان فعال بوده و پذیرای مؤمنین و نمازگزاران می‌باشد. امروزه مسجد سلماسی همچنان کارکرد مذهبی خود را حفظ کرده و در آن نماز جماعت و برخی جلسات علمی برگزار می‌شود. موقعیت آن در نزدیکی خانه امام خمینی و خیابان مرعشی نجفی، باعث شده همچنان مورد توجه زائران، طلاب و گردشگران علاقه‌مند به تاریخ انقلاب قرار گیرد.

بهترین زمان بازدید

بهترین زمان بازدید از مسجد سلماسی، ساعات اولیه صبح یا بعدازظهرهای فصل بهار و پاییز است که آب‌وهوای قم مطبوع‌تر است. همچنین، بازدید در ایام خاص مانند دهه فجر، با برنامه‌های فرهنگی و روایت‌گری انقلاب، جذابیت مضاعف دارد.